Henryk Oskar Kolberg (1814-1850)-pl

Dwusetna rocznica urodzin

Henryk Oskar Kolberg (1814-1850)

 

Henryk Oskar Kolbeg, kompozytor, muzyk, wybitny etnograf i folklorysta, urodził się 22 lutego 1814 w Przysusze, powiat opoczyński.

Był synem Juliusza Krzysztofa Henryka Kolberga (1776-1831), niemieckiego inżyniera geodety i kartografa, przybyłego do Polski z Prus w 1798 roku i Karoliny Fryderyki Henrietty z domu Mercouer (1788-1872), z pochodzenia Francuzki. Zawarte w 1806 roku małżeństwo Kolbergów miało sześcioro dzieci: pięciu synów i jedną córkę. Urodzili się im kolejno: Wilhelm Karol Adolf (1807-1877), Julia (1810-1817), Henryk Oskar (1814-1890), Antoni Karol (1815-1882), Juliusz Adolf (1818-1843) i Gustaw Albert Karol Rudolf (1821-1823).

Po kilkuletnim pobycie w Opoczyńskim, rodzina Kolbergów przeprowadziła się do Warszawy, gdzie Juliusz Kolberg objął posadę profesora geodezji, miernictwa i topografii na Uniwersytecie Warszawskim. W Warszawie zamieszkiwali w oficynie Pałacu Kazimierzowskiego, w którym przebywali również wybitni przedstawiciele polskiej inteligencji i warszawskiego środowiska kulturalnego, m.in. Samuel Linde, Kazimierz Brodziński, Mikołaj Chopin (ojciec Fryderyka Chopina).

Na pewno dzieciństwo spędzone w takim właśnie otoczeniu miało wyraźny wpływ na późniejsze życie i działalność Oskara Kolberga.

W latach 1823-1830 uczęszczał do Liceum Warszawskiego. Jednocześnie też pobierał nauki gry na fortepianie u Franciszka Vettera. Po zamknięciu szkoły przez władze carskie, które nastąpiło w ramach restrykcji wprowadzonych po wybuchu Powstania Listopadowego, Kolberg zmuszony był podjąć pracę. Zatrudnił się jako księgowy w kantorze bankowym Samuela Fraenkla, gdzie pracował w latach 1830-1833 i 1841-1844. Równocześnie kontynuował studia muzyczne w Warszawie (m.in. pod kierunkiem Józefa Elsnera) i później w Berlinie w którym studiował na Akademii Handlowej.

Po powrocie do kraju (1834), na skutek śmierci ojca zmuszony był podjąć pracę zarobkową. Uczył gry na fortepianie.

Zainteresowania poświęcił początkowo pracy kompozytorskiej w której zadebiutował w 1836 roku. Jednak bez większego sukcesu. Przypuszczalnie nieudany debiut kompozytorski zmienił kierunek jego zainteresowania na folklor. W końcu lat 30.tych XIX w. rozpoczął trwającą prawie pół wieku działalność etnograficzną mającą na celu dokumentowanie kultury ludowej swojej przybranej ojczyzny, skazanej przez zaborców na unicestwienie.

W pierwszych wyprawach badawczych urządzanych w okolice Warszawy na których notował mazowieckie pieśni i melodie ludowe,  towarzyszyli mu przyjaciele wywodzący się ze stołecznego środowiska artystycznego. Byli wśród nich literaci, malarze, muzycy (m.in. Teofil Lenartowicz, Cyprian Norwid, Wojciech Gerson i inni).

Ze zgromadzonych materiałów wydał w latach 1842-1845 pięć zeszytów pierwszego zbioru dzieła „Pieśni ludu polskiego”, zawierającego 125 melodii ludowych w opracowaniu na głos i fortepian. Następnie opublikował 90 kolejnych melodii w podobnym opracowaniu (1846-1847). Wydany zbiór nie zyskał sobie przychylności krytyki, która zarzucała mu naruszenie prostoty melodii, niewłaściwe opracowanie harmoniczne i wprowadzanie przygrywek. Nie zraziło to jednak Kolberga do kontynuowania pracy etnograficznej czego dowodem było opracowanie kolejnych melodii ludowych w podobnym stylu na głos i fortepian i opublikowanie ich artykułach: „O pieśniach litewskich” (1846), „Pieśniach czeskich i słowackich” (1846) „Pieśni ludu weselne” (1847) i „Pieśni ludu obrzędowe. Kogutek, gaik, okrężne” (1848).

Ze względu na potrzebę zaspokojenia potrzeb materialnych i w celu zapewnienia sobie niezbędnego, stałego źródła utrzymania, dzięki pomocy starszego brata Wilhelma, podjął pracę w zarządzie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej (1845). Praca na kolei, gdzie pracował przez okres dwunastu lat, umożliwiła mu też prowadzenie systematycznych badań etnograficznych i pozwalała na wyjazdy w teren. Początkowo podróżował w różne zakątki Mazowsza. Później zdecydował się na prowadzenie badań w pozostałych regionach przedrozbiorowego obszaru Polski.

W latach 50. XIX wieku odniósł sukces jako muzyk i kompozytor. W 1853 r. odbyły się prywatnie premiery dwóch skomponowanych przez Kolberga obrazków scenicznych z życia ludu: „Król pasterzy” (z tekstami Teofila Lenartowicza) i „Scena w karczmie czyli Powrót Janka” (z tekstami Jana Kantego Gregorowicza). „Króla pasterzy” wystawiono potem kilkakrotnie w Teatrze Wielkim w Warszawie (1859).

W latach 1859-1868 współpracował z redakcją „Encyklopedii Powszechnej” Samuela Orgelbranda w której opracował 150 haseł związanych z muzyką i muzykologią.

Jednak główną dziedziną jego pracy badawczej i działalności pozostała etnografia.

W czasopismach warszawskich, m.in. w „Bibliotece Warszawskiej”, „Tygodniku Ilustrowanym”, „Kłosach”, publikował artykuły o tematyce ludowej i z dziedziny historii muzyki.

W latach 1856-57 rozpoczął publikowanie zeszytów „Pieśni ludu polskiego” zawierającyh ponad 400 melodii ludowych zanotowanych w autentycznej, oryginalnej formie, bez użytego wcześniej opracowania harmonicznego. Po sukcesie publikacji zamierzał wydać dalsze tomy serii. Z edycji jednak niestety zrezygnował. Zamiast kontynuować serię wydał nowe dzieło „Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przsłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce. Seria I. Sandomierskie” (1875). Publikacja zapoczątkowała nowy cykl etnograficznych monografii regionalnych dokumentujących XIX-wieczną kulturę ludową.

Następnie wydał jako serię III i IV „Kujawy”. W ten spośob „Pieśni ludu polskiego” wydane w 1857 r. stały się serią I. „Sandomierskie” natomiast serią II dzieła „Lud. Jego zwyczaje …”.

Ogólnie za życia wydał Kolberg 33 tomy wspominanego dzieła „Lud. Jego zwyczaje …”.

Kontynuacja dzieła wymagała jednak znacznych środków finansowymi, którymi Kolberg niestety nie dysponował i o zyskanie których bezskutecznie ubiegał się w Warszawie. Brak niezbędnego wsparcia materialnego, trudności finansowe wpływały hamująco na edycję kolejnych tomów dzieła. Niekorzystna sytuacja polityczna w Królestwie Polskim oraz obietnica Krakowskiego Towarzystwa Naukowego częściowej subwencji badań spowodowały, że badacz podjął decyzję o opuszczeniu Warszawy (1871).

Korzystając z zaproszenia Józefa Konopki, przybył do Galicji i zamieszkał w okolicach Krakowa. Najpierw u przyjaciela we dworze w Mogilanach a później we dworze Juliusza Konopki, brata Józefa, w Modlnicy, gdzie spędził trzynaście lat życia.

W okresie pobytu pod Krakowem mógł bez przeszkód zajmować się pracą naukową. Utrzymywał ścisłe kontakty z krakowskim środowiskiem naukowym mającym w Galicji lepsze warunki działalności niż podobne środowisko polskiej inteligencji w zaborze rosyjskim. Działał w Akademii Umiejętności w Krakowie, której był członkiem-korespondentem (1873), członkiem Komisji Archeologicznej i przewodniczącym sekcji etnologicznej Komisji Antropologicznej (1874).

Dzięki wybitnemu dorobku i osiągnięciom naukowym został członkiem Towarzystwa Etnograficznego w Moskwie i Towarzystwa Geograficznego w Petersburgu.

Odwiedził światową wystawę w Paryżu (1878), gdzie w pawilonie autriackim wystawione były jego wydawnictwa nagrodzone brązowym medalem.

Objął patronat naukowy wystawy etnograficznej urządzonej w 1880 r. w Kołomyi, odwiedzonej przez samego cesarza Franciszka Józefa.

Jesienią 1884 r. zmuszony był opuścić dwór w Modlnicy i zamieszkać w skromnych warunkach w Krakowie. Zmiana miejsca pobytu i  pogorszenie warunków materialnych spowodowana była zgonem wspierającego Kolberga, Józefa Konopki.

W Krakowie opublikował pośpiesznie kolejne tomy dzieła zawierają wyniki długoletnich prac badawczych. Wydany został tom I nowej serii „Obrazy etnograficzne”, prowadzonej równolegle do wcześniejszej serii „Lud. Jego zwyczaje …”. Odbył też ostatnią podróż etnograficzną wiodącą w Sanockie i Przemyskie.

31 maja 1889 wziął udział w uroczystym jubileuszu 50-lecia pracy naukowej, urządzonym w sali Towarzystwa Strzeleckiego przez grono przyjaciół z krakowskiego środowiska naukowo-artystycznego. W obchodach uczestniczyli liczni przedstawiciele władz, kręgów naukowych i literackich oraz delegacja chłopów ze wsi Modlnica. Z okazji jubileuszu nadano Kolbergowi członkowstwo honorowe Cesarskiego Towarzystwa Miłośników Przyrody, Antropologii i Etnografii w Moskwie oraz członkowstwo Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego i Warszawskiego Towarzystwa Śpiewaczego „Lutnia”.

Dwa miesiące później, w lipcu 1889, zamieszkał w domu swojego przyjaciela Izydora Kopernickiego, który opiekował się nim aż do śmierci. Kopernicki był także wykonawcą testamentu Kolberga.

Oskar Kober zmarł 3 czerwca 1890 w Krakowie. Trumna z jego zwłokami złożona została na cmentarzu Rakownickim. Na miejsce wiecznego spoczynku niesiona była przez młodzież akademicką i poświęcona pastorem gminy Ewangelicko-Augsburskiej. Na grobie badacza umieszczone zostało popiersie wykonane przez rzeźbiarza Tadeusza Błotnickiego.

Testament Kolberga zawierający nieopublikowane materiały etnograficzne przekazany został Polskiej Akademii Umiejętności. Część skromnych oszczędności trafiła do parafii Kościoła Ewangelickiego w Krakowie. Za pozostałe pieniędzy Izydor Kopernicki, któremu Kolberg pozostawił książki, nuty i rysunki, wydał II część „Chełmskiego” i „Przemyskie”.

Bogatą spuścizną naukową Kolberga zajęło się po II wojnie światowej Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. Uznało ją za najważniejszą dla polskiej etnografii muzycznej i podjęło kroki zmierzające do jej udostępnienia. W związku z tym w 1960 roku Rada Państwa PRL podjęła decyzję o wydaniu „Dzieł wszystkich Oskara Kolberga” jako jednego z pomników obchodów Tysiąclecia Państwa Polskiego. Podjęta została redycja dzieł wydanych w XIX w. i edycja tworzących spuścizną rękopisów Kolberga (1961).

Warto zaznaczyć, że Kolberg był przekonany, że odrodzenie Polski możliwe będzie dzięki zachowaniu i pielęgnowaniu kultury narodowej, której podstawą jest też kultura i tradycja ludowa. I celu dokumentacji kultury ludowej poświęcił cały swój talent badawczy i trud życiowy.

Od 1974 roku Nagrodą im. Oskara Kolberga wyróżniani są twórcy ludowi, działacze kulturalni i folklorystyczni, naukowcy związani z kulturą ludową.

Ogromny dorobek naukowo-badawczy Oskara Kolberga, jego bezsprzecznie bezcenny i wybitny wkład w dokumentowanie XIX-wiecznej kultury ludowej obszaru przedrozbiorowej Polski oraz kultur ludowych Ukrainy, Białorusi, Litwy, Śląska, Czech, Słowacji i Słowiańszczyzny Południowej, doceniony został przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej uchwaleniem roku 2014 Rokiem Oskara Kolberga.

 

 

Opracował: Waldemar Ireneusz Oszczęda