Waldemar Ireneusz Oszczęda
Ród Zamoyskich z Podzamcza
i jego związki z lubowelskim zamkiem
Jednym z najciekawszych zakątków Spisza jest górujący nad miastem Stará Ľubovňa (pol. Stara Lubowla) i rzeką Poprad lubowelski zamek.
Burzliwą i bogatą historię zamku prezentuje otwarta przez cały rok ekspozycja muzealna. Część z niej poświęcona jest ostatnim prywatnym właścicielom zamku i dóbr zamkowych, wywodzących się ze znanego polskiego rodu magnackiego Zamoyskich. Materialne pamiątki po pobycie Zamoyskich na zamku wystawione są między innymi w ekspozycji prezentującej wyposażenie mieszkalne zamku, gdzie zobaczyć można meble i przedmioty codziennego użytku, pamiętające czasy jego ostatnich właścicieli: rodziny Raisz i rodu Zamoyskich.
Zamoyskim poświęcona jest też osobna ekspozycja urządzona w górnej części wysokiego barokowego bastionu nad główną bramą zamkową.
Zamek w Lubowli wraz z należącymi do niego dobrami i miejscowościami Chmeľnica (Hobgard, pol. Chmielnica) i Podsadok (Szadek, pol. Podsadek – od 1964 r. dzielnica miasta Lubowla), nabył od miasta Stara Lubowla w 1882 roku polski hrabia Andrzej Przemysław Zamoyski z Podzamcza (pow. Garwolin). Jednocześnie włości rodzinne rozszerzył o nowe majątki na Górnym Spiszu, gdzie za sto tysięcy guldenów (złotych reńskich) kupił jeszcze w 1882 roku uzdrowiskową miejscowość Vyšné Ružbachy (pol. Drużbaki Wyżne)[1] z przyległym do niej lasem, rozległe lasy w okolicy miasta Podolínec (pol. Podoliniec) i Hniezdne (pol. Gniazda) oraz nieruchomości w miejscowości Pilhov (pol. Pilchów) i Mníšek nad Popradom (pol. Mniszek).
Wspominany Andrzej Przemysław hr. Zamoyski z Podzamcza (1852–1927), urodził się w Warszawie, a zmarł w majątku rodowym Podzamcze (pow. Garwolin). Pochodził ze sławnego, zamożnego i wpływowego polskiego rodu magnackiego Zamoyskich o przydomku Saryusz, pieczętującego się herbem Jelita. Był żonaty z Marią Karoliną Józefiną Ferdynandą de Bourbon, księżniczką Obojga Sycylii (1856–1941), wnuczką Franciszka I Burbona, króla Obojga Sycylii, która urodziła się w Neapolu, a zmarła w Warszawie.
Małżeństwo to posiadało ośmioro dzieci – cztery córki i czterech synów:
– Maria Józefa (1887–1961)
– Franciszek a Paulo Józef (1888–1948)
– Stanisław Kostka (1889–1913)
– Maria Izabela Róża (1891–1957)
– Kasper (1893–1893)
– Maria Teresa (1894–1953)
– Karolina Maria Franciszka Józefa (1896–1968)
– Jan Kanty (1900–1961).
Ojcem hrabiego Andrzeja Przemysława Zamoyskiego był hrabia Stanisław Kostka Jan Andrzej Zamoyski z Podzamcza i Lubowli (*1820, Wiedeń – †1889, Podzamcze). Matką natomiast hrabianka Róża Marianna Ewa ze Złotego Potoku, z domu Potocka, herbu Złota Pilawa (*1831, Tomaszpol – †1890, Podzamcze). Małżeństwo to miało czternaścioro dzieci – osiem córek i sześciu synów, z których najstarszym był właśnie hrabia Andrzej Przemysław.
Hrabia Andrzej Przemysław Zamoyski, poprzez kupno nieruchomości na Spiszu, założył gałąź rodu Zamoyskich z Podzamcza, Magnuszewa, Maciejowic, Lubowli, Drużbaków. Wspominana gałąź nawiązywała do rodu Zamoyskich z Podzamcza, Magnuszewa, Maciejowic, Gruszczyna, pochodzącego z linii rodowej z Zamościa (gałąź ordynacka „starsza”) i wywodzącej się od Marcina (ok. 1637–1689), IV ordynata zamojskiego od 1674, rotmistrza królewskiego (1656), podstolego lwowskiego (1659), kasztelana lwowskiego (1677), wojewody bracławskiego (1678), lubelskiego (1682), podskarbiego wielkiego koronnego (1685), starosty bełskiego, płoskirowskiego, bolemowskiego i rostockiego.
Hrabia Andrzej Zamoyski dzięki arystokratycznemu pochodzeniu i koligacjom rodzinnym był członkiem Zakonu Rycerskiego św. Jerzego z siedzibą w Neapolu. Ze względu na pozycję społeczną i więzi rodzinne znaczną część życia spędził poza granicami swoich włości, przebywając m.in. we Francji i Włoszech. Jego majątkami kierowali więc wybrani i zaufani zarządcy, m.in. tacy jak Jan Gondawa (1866–1912), zarządzający zamkiem w Lubowli.
Wkrótce po zakupieniu zamku rozpoczął jego odnowę. W pełni docenił i starał się wykorzystać walory lecznicze wód mineralnych uzdrowiska Wyżne Drużbaki, gdzie wybudował i urządził kilka nowych obiektów uzdrowiskowych oraz przeprowadził rozbudowę już istniejących. Dzięki Zamoyskim otwarty został w 1927 roku funkcjonujący do dziś, zbudowany w stylu hiszpańskim, luksusowy dom uzdrowiskowy „Strand” i urządzone przy nim naturalne kąpielisko termalne. Pośrodku kąpielska wybudowana została oryginalna wysepka, na której zasadzono drzewo. Doprowadzana do niego ze źródła „Izabela” woda zawiera optymalne ilości wapnia i magnezu oraz pewną ilość litu, który działa antydepresyjnie.
Rodzina Zamoyskich mieszkała w dworze urządzonym na lubowelskim podzamczu, a pomieszczenia zamkowe wykorzystywała do celów reprezentacyjnych. W czasie I wojny przebywała w Polsce. Po powrocie na Spisz (1920) ponowiła trud remontu niektórych części zamku.
O majątki rodzinne Zamoyskich na Spiszu miał się zadbać najstarszy syn Andrzeja, Franciszek Paweł Józef Zamoyski, który jako jedyne z dzieci urodził się w Lubowli. Ten jednak, po ślubie z hrabianką Zofią Marią Broel-Plater w 1918 roku, zajął się dobrami rodowymi w polskim Podzamczu.
Nieruchomości spiskie należące do lubowelskiego zamku oraz w Drużbakach i Mniszku, przejął więc, jeszcze za życia ojca, hrabia Jan Kanty Zamoyski (1926).
Hrabia Jan Kanty hrabia Zamoyski z Magnuszewa i Lubowli urodził się 17 sierpnia 1900 r. w Krakowie, a zmarł 28 września 1961 r. w Monte Carlo (Monako).
Ten polski arystokrata ożenił się 9 marca 1929 r. w Madrycie z Izabellą de Bourbon (*10 października1904, Madryt – †18 lipca 1985, Madryt), księżniczką Obojga Sycylii, infantką Hiszpanii i siostrzenicą hiszpańskiego króla. Małżeństwo Jana Kantego i Izabelli posiadało czwórkę dzieci, dwóch chłopców i dwie córki:
– Karol Alfons Maria Józef (*28 X 1930, Budapeszt – †26 X 1979, Sewilla) z Podzamcza;
18.12.1956 ożenił się w Madrycie z Marią de la Esperanza Rey Luque (*1935);
z tego małżeństwa urodziło się troje dzieci, dwie córki i jeden syn: Maria del Rocio
Zamoyska y Rey z Podzamcza (*1958, Sewilla), Carlos Alfonso Zamoyski y Rey z
Podzamcza (*1962, Madryt), Maria-Cristina Zamoyski y Rey z Podzamcza (*1971, Madryt)
– Maria Krystyna (*2 IX 1932, Budapeszt – †6 XII 1959, Madryt)
– Józef Michał Maria Leon (*27 VI 1935, Neuilly – †22 V 2010) z Podzamcza
– Maria Teresa (*18 IV1938, Bratysława /Preszburg/) – karmelitanka w Hiszpanii.
Hrabia Jan Kanty odnowił kaplicę zamkową, część mieszkalną na południowym tarasie zamkowym oraz uszkodzone zębem czasu mury obronne. Część pomieszczeń wykorzystał na urządzenie niewielkiego muzeum zamkowego, do którego trafiło wyposażenie zachowane z czasów Lubomirskich. Założył szkołę z językiem polskim.
Zajął się też uzdrowiskiem w Wyżnych Drużbakach, w którym kontynuował dzieło podjęte przez ojca. Rozbudował i zmodernizował istniejące urządzenia uzdrowiskowe, z których, jeszcze przed wojną, mógł korzystać Alfons XIII, ówczesny król Hiszpanii. Najbardziej znanym budynkiem udzrowiskowym wybudowanym w tym okresie był tzw. „Biały Dom”, zawdzięczający swoją nazwę białej fasadzie wykonanej z trawertynu. Zbudowana na trawertynowej skale i otwarta w 1931 roku budowla wzorowana była na jednym z pałaców w Monte Carlo. Pierwotnie też, jako „Casino”, zapewniała wypoczynek, noclegi, wyżywienie oraz zabawę dla gości uzdrowiskowych, pochodzących z wyższych sfer społecznych. Później przez długie lata pełniła funkcję siedziby dyrekcji uzdrowiska. Kres uzdrowiskowemu rozwojowi Drużbaków położył wybuch II wojny światowej, a później nacjonalizacja całego spiskiego majątku Zamoyskich, przeprowadzona przez komunistyczne władze Czechosłowacji po zakończeniu wojny (1945).
Hrabia był członkiem zakonu joannitów i lazarytów (Zakon Rycerzy i Szpitalników świętego Łazarza z Jerozolimy). Pełnił w nich różne zaszczytne i honorowe funkcje zakonne. Był kawalerem honoru i dewocji zakonu joannitów (1927) oraz kawalerem krzyża wielkiego /GCLJ-J/ zakonu lazarytów (1929). W 1934 roku powołany został przez księcia Franciszka II Bourbona Sewilskiego, wielkiego mistrza zakonu lazarytów, na wielkiego przeora odnowionej jurysdykcji prowincji polskiej tegoż zakonu. Zamek w Lubowli, siedziba Jana Kantego hr. Zamoyskiego, stał się w ten sposób siedzibą Wielkiego Przeoratu Polski lazarytów.
Małżonka hrabiego, Izabella de Bourbon, mimo swojego królewskiego pochodzenia prowadziła prosty i zdrowy tryb życia. Z zachowanych na zamku źródeł wynika, że nosiła na co dzień zwykłe ubiory domowe i ubierała się najczęściej w spodnie, które na pewno ułatwiały jej częstą jazdę na koniu. Zajmowała się gospodarstwem domowym i bieżącymi sprawami majątkowymi. Kuchnię prowadziła na wzór ojczystej kuchni hiszpańskiej. Między podawanymi daniami nie brak więc było takich jak tradycyjne cocido z ciecierzycą. Wprowadziła lekkie dania z drobiu, owoce i warzywa. W zamkowej szklarni uprawiała m.in. nieznane szparagi i piękne egzotyczne kwiaty.
Krótko przed wybuchem II wojny światowej, hrabia Zamoyski opuścił wraz z najbliższą rodziną dobra lubowelskie i udał się za granicę. Od tego czasu musiał przebywać na emigracji, głównie w Hiszpanii, gdyż po zakończeniu wojny komunistyczne władze czechosłowackie znacjonalizowały mu jego majątki.
Dwie spośród jego sióstr Maria Izabela i Maria Teresa po zakończeniu drugiej wojny światowej żyły w dawnym majątku rodzinnym na terenie Słowacji. Do końca życia mieszkały w Drużbakach w jednym z domków uzdrowiskowych zwanych chatkami szwajcarskimi, które kiedyś wybudowała ich rodzina. Tutaj też zmarły.
Karolina Maria natomiast poślubiła Rainera Maria Gaetano de Bourbon – Obojga Sycylii, księcia di Castro. Ślub młodej pary odbył się 12 września 1923 roku w Drużbakach. Zmarła we francuskim Cannes (Marsylii).
Historii rodu Zamoyskich poświęcony został bogato ilustrowany fotografiami rodzinnymi biuletyn „Historia rodu Zamoyski a hradu Ľubovňa”, który zredagowali w 2009 roku JUDr. Vladimír Dlugolinský i PhDr. Dalibor Mikulík. Jego wydawcami byli: Občianske združenie „Priatelia hradu Ľubovňa” (Stowarzyszenie „Przyjaciele Zamku Lubowla”), Ľubovnianské múzeum i miasto Stará Ľubovňa. Biuletyn zawiera teksty w języku słowackim, hiszpańskim i angielskim.
Źródła:
Strony internetowe:
http://chimtic.netfirms.com
http://pl.rodovid.org
http://pl.wikipedia.org
http://sandecko-spisske-zosity.webnode.sk
www.muzeumsl.sk
www.sejmwielki.pl
http://www.vychovavatelka.sk/ucebne_pomocky/vlastiveda/velka_noc_2010/07%20Stara%20Lub_hrad/dejiny%20podrobne.htm
Publikacje:
Dalibor Mikulík, Hrad Ľubovňa v 19. storočí (Uhorsky štát, Juraj Felix Raisz – Lublovari, mesto Stará Ľubovňa, Andrej Zamoyski – majitelia hradu Ľubovňa), Sandecko-spišské zošity, 4. ročník, s. 96–97.
Polskie nazwy geograficzne świata, Część I Europa (bez Europy Wschodniej), Państwowa Służba Geodezyjna i Kartograficzna, Główny Geodeta Kraju, Warszawa 1994.
Eva Potočná Eva, Kúpeľná obec – Výšné Ružbachy (Uzdrowisko – Wyżne Rużbachy), Region Poprad, s.r.o. 2007.
[1] O Vyšnych Ružbachach (Wyżnych Drużbakach) zob. Waldemar I. Oszczęda, Uzdrowisko Vyšné Ružbachy, „Almanach Muszyny” 2011, s. 281–285.