ZASTAW spiski (1412-1772)
Historia zastawu szesnastu miast spiskich sięga 1412 roku, gdy król węgierski i czeski Zygmunt Luksemburski zaciągnął wysoką jak na owe czasy pożyczkę w złocie u polskiego króla Władysława Jagiełły. Z pożyczanych pieniędzy, które Polska otrzymała jako kontrybucję wojenną od pokonanego Zakonu Krzyżackiego, finansował wydatki związane z prowadzeniem wojny przeciwko Republice Weneckiej. Suma pożyczona przez króla Zygmunta nie była mała, bo wynosiła aż trzydzieści siedem tysięcy kop czeskich groszy. W zamian za to do czasu ich zwrotu oddał Polsce w zastaw 16 spiskich miast.
Do grupy szesnastu miast Spisza, które były przedmiotem zastawu króla czeskiego i węgierskiego, Zygmunta Luksemburskiego w zamian za zaciągniętą u władcy Polski, Władysława Jagiełło, wysoką pożyczkę w srebrze należały trzy wolne i niezależne miasta królewskie: Stará Ľubovňa (z zamkiem), Hniezdne i Podolínec oraz miasteczka: Ľubica, Matejovce, Poprad, Ruskinovce, Spišská Belá, Spišská Nová Ves, Spišská Sobota, Spišské Podhradie, Spišské Vlachy, Stráže pod Tatrami, Tvarožná, Veľká i Vrbov (pol. Lubowla, Gniazda, Podoliniec, Lubica, Matjaszowce, Poprad, Ruskinowce, Biała, Nowa Wieś, Sobota, Podegrodzie, Włochy, Straże, Twarożna, Wielka i Wierzbów). Wymienione miasteczka zrzeszone były wcześniej we Wspólnocie Sasów Spiskich.
Wspólnotę zorganizowali niemieccy koloniści, którzy przybyli na spustoszone i wyludnione najazdem Tatarów (1241–42) obszary Spisza Środkowego osiedlając się tutaj. W zamian za kolonizację obszarów w 1271 r. otrzymali od króla węgierskiego Stefana V szereg ważnych przywilejów i ulg, które oprócz innego pozwalały im na prowadzenie własnej działalności samorządowej, sądownictwa i stosowania własnych praw. W oparciu o przywileje królewskie osiedlone i zamieszkiwane przeważnie przez ludność pochodzenia niemieckiego miasta Spisza, mogły się w późniejszym okresie zrzeszać do własnej organizacji – Wspólnoty Sasów Spiskich. Wspólnota były organizacją samorządową o strukturze i działaniu podobnym do samorządów miejskich. Posiadała własne władze i przedstawicieli. Na jej czele stał hrabia oraz wielka i mała rada. Centralny organ Wspólnoty zajmował się najważniejszymi sprawami samorządowymi i sądowymi podejmując odpowiednie i obowiązujące na swoim terenie działania decyzje. Jego działalność podobna była do działalności województwa czyli tutejszego komitatu reprezentującego administrację królewską i władzę państwową. Oprócz tego jednak każde miasteczko posiadało swój własny samorząd podobny do samorządu wolnych miast królewskich. Zarówno samorząd Wspólnoty jak i samorządy miejskie posiadały i używały własne pieczęcie będące symbolem samorządności.
W 1412 r. wspominane miasta spiskie wraz z miasteczkami należącymi do Wspólnoty przekazane zostały pod zastaw Polsce trwający aż do 1172 r. czyli roku pierwszego rozbioru Polski, gdy zostały formalnie wcielone (po wcześniejszym zajęciu przez Austriaków w 1769 r.) do Austrii.
Po 1412 r. prawa samorządowe miast spiskich zostały przez administrację polską zachowane. Polscy starostowie wykonywali nad nimi jedynie nadzór. Utworzono z nich tzw. Prowincję Trzynastu Miast Spiskich zwaną również Starostwem Spiskim. Chociaż miasta: Podolínec, Hniezdne i Stará Ľubovňa były też przedmiotem zastawu, lecz ponieważ były wolnymi miastami królewskimi i nie były członkami Wspólnoty Sasów Spiskich, nie należały do Prowincji. Połączono były do jednego dobra królewskiego i zamkowego jako Ľubovňa (pol. Lubowla) i Podolínec (pol. Podoliniec). Do pozostałych trzynastu miasteczek Spisza dołączyły dopiero w 1778 r. czyli już w zaborze austriackim poprzez utworzenie Prowincji Szestnastu Miast Spiskich, która istniała z pewnymi przerwami działalności w latach 1785–91, 1850–61 aż do 1876 roku. Skasowana później została przez Austriaków na mocy z 1876 roku.
Już Wspólnota Sasów Spiskich posiadała i używała własną pieczęć urzędową, która uważana jest za najstarszy zabytek węgierskiej i słowackiej heraldyki w nawiązaniu na prawa i symbolikę samorządową miast. Po upadku Wspólnoty w 1412 r., centralna władza trzynastu miast, które przypadły Polsce, otrzymała dwie nowe pieczęcie – wielką i małą. Zakomponowany był do nich znak polskiego orła jako symbol polskiego zwierzchnictwa państwowego nad miastami. Pieczęcie te zostały odnowione prawdopodobnie na początku XVIII w. Ponieważ jednak stare pieczęcie używano do 1711 r., natomiast nowe od 1711 r. przypuszcza się, że nowe pieczęcie wykonane zostały właśnie w owym przełomowym roku. Miało to związek z faktem, że w 1711 r. polski starosta Spisza nie uznał wybór nowego hrabiego reprezentującego władze samorządowe Prowincji. Skrzynię z archiwem oraz pieczęciami zajął i oddał dopiero w listopadzie 1712 r. Stąd przypuszczenie, że Prowincja jeszcze w 1711 r. zmuszona były z tego powodu do wykonania nowych pieczęci, które używane były aż do 1772 r. W tym samym okresie używały własne pieczęcie urzędy dóbr Ľubovňa i Podolínec należących również do Polski.
Po rozbiorze Polski i włączeniu miast spiskich do granic węgierskich, Maria Teresa nadała Prowincji nowy znak, który używały na swoich pieczęciach aż do likwidacji samorządności Prowincji Szestnastu Miast Spiskich w 1876 roku.
Zastawione Polsce miasta spiskie zamieszkiwane były w większości przez mieszczaństwo pochodzenia niemieckiego, tzw. spiskich Sasów i przez okres prawie 360 lat zarządzane były przez polską administrację królewską. Większość podatków i opłat z nich wpływała do skarbca królewskiego w Krakowie. O należyte pełnienie obowiązków i przestrzeganie wszystkich praw dbał polski kasztelan – starosta królewski urzędujący na zamku w Lubowli. Mieszczanie oprócz wcześniej posiadanych przywilejów otrzymali też niektóre nowe przysługujące miastom polskim.
Zaciągnięta pożyczka nie została nigdy zwrócona tak jak ustalono w umowie i administrowanie miast i miasteczek Spisza przez Polskę przedłużyło się aż do roku 1772 czyli roku pierwszego rozbioru Polski. Wtedy zastawione miasta zagarnęli Austriacy.
Warto jeszcze dodać, że zamek w Lubowli był w razie potrzeby miejscem schronienia polskich władców, polskich klejnotów koronacyjnych podczas potopu szwedzkiego (1655) i spotkań królewskich.
Za najlepiej opracowany dokument zastawu miast spiskich z 1412 roku uważa się pracę prof. Władysława Semkowicza: Akt zastawu XVI miast spiskich Polsce z r. 1412 („Wierchy” 8, 1930), opublikowaną również po słowacku: Záložná listina 16 spišských miest Polsku v r. 1412 („Sbor. Muz. Slov. Spol.” 24, 1930, nr 3-4).
Literatura i źródła:
Oszczęda W.I., Wieści ze Słowacji, Staszów-Žilina 2002, str. 73-76
Waldemar Ireneusz Oszczęda