Waldemar Ireneusz Oszczęda
JASKINIA AKSAMITKA
Warto wiedzieć, że Pieniny oprócz malowniczego przełomu Dunajca posiadają inne atrakcje turystyczne i przyrodnicze. Jedną z nich jest na przykład grupa skalna Haligovské skaly (pol. Haligowskie Skały)[1] z utworzonym na ich obszarze w 1967 roku rezerwatem przyrody. Wspominany rezerwat posiada powierzchnię 63,11 ha o ścisłej ochronie przyrody. Jego imponujące wapienne skały i skałki, z siwymi ścianami i gankami, wspinają się do wysokości ponad 300 metrów nad potokiem Lipník. Najbardziej znanym miejscem Haligowskich Skał jest będąca pomnikiem przyrody jaskinia Aksamitka, zwana również ludowo „Mlečna džura”. Największa pienińska jaskinia położona jest na północ od miejscowości Haligovce (pol. Haligowce), w masywie Červená skala (pol. Czerwona Skała). Otwór wejściowy do jaskini znajduje się na wysokości 753 m n.p.m., z ekspozycją na południowym zboczu wzniesienia.
Nazwa Aksamitka nawiązuje do wydarzeń historycznych, które rozegrały się w jej pobliżu w połowie XV wieku. Wiosną 1433 roku nad Dunajcem w pobliżu Czorsztyna zgromadziły się oddziały husyckie. Husyci urządzili sobie tutaj obóz warowny, z którego prowadzili wyprawy wojenne w głąb okolicy. Przybycie husytów na Zamagurze miało związek z prawie dwudziestoletnim sporem o tron węgierski między Albrechtem II Habsburgiem (1397–1439) a stanami węgierskimi. Spór ten po śmierci Albrechta kontynuowała jego żona, królowa Elżbieta Luksemburska (1409–1442), zarówno w interesie własnym, jak i syna Władysława Pogrobowca (1440–1457), by zapewnić sobie wpływ i władzę na Węgrzech. W tym celu pozyskała nawet znanego czeskiego kondotiera i najemnika, Jana Jiskrę z Brandysa. Jiskra walczył w interesie królowej i królewicza z oddziałem husytów na północnych terenach Górnych Węgier, czyli obecnej Słowacji. W chwili, gdy korona i tron węgierski przypadły ostatecznie Władysławowi, pobyt najemników husyckich na ziemi węgierskiej był nie tylko zbyteczny, lecz nawet uciążliwy i niepożądany. Z tego powodu młody król podjął decyzję o ich odejściu z Węgier. Nie wszyscy husyci jednak podporządkowali się woli króla i skłonni byli opuścić królestwo. Część z nich, dowodzona przez legendarnego Piotra Axamita (z Kosova i Lidéřovic; ok. 1400–1458), odmówiła posłuszeństwa Janowi Jiskrze. Pozostała na terenie Spiszu, gdzie dokonywała zbrojnych napadów i rabunków. Z urządzonych przez siebie obozów przeprowadzała wyprawy wojenne. Rabowała i łupiła nie tylko miejscowości i posiadłości na Spiszu, lecz także w jego okolicy. Axamit w różny sposób potrafił zyskać sobie sprzymierzeńców. Dzięki temu opanował kilka okolicznych zamków i urządził kilkanaście baz wypadowych husytów. Jedna z nich powstała też w 1458 roku w położonych u podnóża Haligowskich Skał Haligowcach, a właściwie na wzgórzu Aksamitka.
Piotra Axamita jednak zaczęły u schyłku życia, jak głosi powieść, dręczyć wyrzuty sumienia. Postanowił więc pokutować i kajać się za swoje ciężkie grzechy. W tym celu opuścił swoje wojsko i ukrył się przed światem w jaskini w Haligowskich Skałach. Żył tutaj w samotności i prowadził ascetyczne życie. Miał dostatek czasu na to, aby rozmyślać nad dotychczasowym grzesznym życiem. Siedząc na kamieniu często gorzko płakał z żalu i skruchy nad skutkami złych czynów, których się dopuścił. Podobno każda łza wypływająca z jego oka zamieniała się w kamienny sopel – kroplę nacieku jaskiniowego. Tak – według wierzeń ludowych – powstać miało naciekowe jaskiniowe wnętrze, a od nazwiska skruszonego pokutnika wzięła się nazwa Aksamitka. To nowe nazwanie zastąpiło używane wcześniej ludowe „Mlečna džura” (pol. Mleczna Dziura), odpowiednie dla naciekowego wnętrza w kolorze mleka.
Tyle ciekawa opowieść. Należy jednak przyznać, że dotychczas nie natrafiono na żaden dowód świadczący o tym, aby jaskinia kiedykolwiek była kryjówką lub miejscem pobytu Piotra Axamita, jego husytów lub wspominanych w ludowych klechdach zbójów nękających okolicę.
Jaskinia była, jak wskazują wyniki badań i znalezisk, zasiedlona w odległych historycznie czasach. Od dawien dawna przykuwała uwagę zaciekawionej miejscowej ludności. W jej wnętrzu natrafiano często na kości nieznanych zwierząt jaskiniowych, które okoliczny lud uważał za „smocze”.
O takich kościach „smoczych”, odnalezionych w jaskini pod Haligowcami, wspominał na przykład w XVII wieku Johannes Peterson Hain (1615–1675), lekarz z Preszowa, zajmujący się ich pozyskiwaniem od okolicznej ludności i badaniem. W jednym z czasopism naukowych, wydawanych przez niemieckie towarzystwo przyrodnicze, opublikował nawet informacje o jaskini koło Haligowców, w której wnętrzu występowało mnóstwo kości nieznanych zwierząt. Lekarz doszedł do wniosku, że są to kości „smoka”, a jaskinia jest jego siedzibą. Z opisu wspomnianego faktu dowiedzieć się można, że:
(…) kości znalazł [chłop] w bardzo głębokiej i bardzo długiej jaskini niedaleko klasztoru kartuzów nad Dunajcem… Na wierzchołkach Karpat jest jaskinia pełna prawie kości jak mówią pasterze pasący owce w lecie. I wierzę, że te bestie [przyp. smoki] umierają jedna po drugiej, ponieważ gdy są znużone chorobą i szukają ulgi, stąpają po leżących kościach a gdy zawieje wiatr przez szczeliny i dziury, zwierzę sobie tam odetchnie aż tam zdechnie i powiększy gromadę pozostałych zdechlin. Mówi się, że bestia wychodzi w nocy, bo kiedy indziej się ukrywa… Powiada się, że Włoch jakiś pojawił się pod dziurą i sztuczkami magicznymi wywabił smoka, wsiadł na niego i odleciał.
Ten sam lekarz w 1672 roku odnotował również, że jakiś chłop, który zaglądał do jam smoczych, przyniósł stamtąd „jaśnie oświeconemu hrabiemu” Ladislavovi (Władysławowi) Rákoczemu kompletny szkielet młodego smoka.
Z istnieniem smoków związana była też wiara w lecznicze działanie proszku z ich kości dodawanego do eliksiru stosowanego przeciwko padaczce.
Natomiast Juraj Bohuš, profesor i rektor gimnazjum w Kieżmarku, w opisie Spiszu z 1722 roku odnotował, że w jaskini odnaleziono kości różnych nieznanych zwierząt. I podobno z kości tych Jan Fischer, kieżmarski lekarz, złożył szkielet „smoka” (zapewne jakiegoś prehistorycznego zwierzęcia), za co go Leopold I nobilitował do stanu ziemiańskiego.
W rzeczywistości liczne kości i nawet całe szkielety odnalezione przez miejscową ludność w jaskiniach słowackich, w tym również tej pod Haligowcami, pochodziły przeważnie od żyjącego powszechnie w okresie plejstocenu niedźwiedzia jaskiniowego (łac. Ursus spelaeus).
W 1751 roku wnętrze jaskini badała cesarska komisja mineralogiczna z Wiednia. Natomiast Maciej Badányi przeprowadził w 1874 roku pierwsze badania naukowe. Odkrył przy tym ślady osiedlenia z czasów prehistorycznych i z okresu średniowiecza (XIV–XV w.). Wśród jego znalezisk był połamany grot wykonany z rogu renifera, będący najstarszym dowodem osiedlenia na Zamagurzu. Wspomniane odkrycie M. Badányiego było pierwszym wiarygodnym znaleziskiem z okresu paleolitu na Węgrzech. Odkrycie zakwalifikowano do młodszej fazy okresu górnego paleolitu. Przypuszcza się więc, że w końcu plejstocenu przebywali w niej jacyś prehistoryczni łowcy. W 1948 roku wypłynęła z górnych części jaskini woda, która wypławiła mnóstwo żwiru wapiennego. W roku 1963 wnętrze jaskini badał archeolog Belo Polia z pracownikami regionalnego muzeum etnograficznego z Popradu. Podczas poszukiwań archeologicznych odnaleziono narzędzia ze starszej epoki kamiennej (górnego paleolitu), skorupy glinianych naczyń z różnych okresów, ślady obozowisk oraz liczne odłamki kości niedźwiedzia jaskiniowego, mamuta i renifera. Cennym znaleziskiem były też kawałki nieglazurowanej średniowiecznej ceramiki. Wyniki sond i badań potwierdziły, że jaskinia była osiedlona w okresie prehistorycznym oraz na pewno – okresowo lub na stałe – w średniowieczu. Obecnie, głównie ze względu na ochronę przyrody i niedostatek środków finansowych, nie planuje się kontynuowania badań archeologicznych.
Aksamitka jest typową jaskinią krasową. W 1976 roku została objęta ochroną jako formacja przyrodnicza (stanowisko dokumentacyjne), a od 1996 jest chronionym pomnikiem przyrody.
Rozgałęzione wnętrze tworzą trzy główne i dziewięć bocznych korytarzy o łącznej długości ponad 330 metrów. Korytarz główny ma 225 metrów. Różnica wysokości wnętrza wynosi 18 metrów. Wnętrze krasowe nie jest zbyt bogate – białe, żółte, żółtobrązowe, siwe, brązowosiwe nacieki i powłoki, niewielkie stalagnity i stalaktyty, jeden dwumetrowy stalagnat, ślady i resztki kilku jeziorek jaskiniowych. Wewnątrz jaskini panuje temperatura 7–8oC. Na licznych miejscach widoczne są ślady znacznej dewastacji krasowego wnętrza z okresu, gdy Aksamitka była dostępna dla miejscowej ludności i zwiedzających. W XIX wieku na przykład odwiedzana była często przez kuracjuszy z uzdrowiska w Szczawnicy. Jaskinię badał Józef Madej, polski specjalista od jaskiń.
Mikroklimat jaskini sprzyja przezimowaniu w jej wnętrzu aż ośmiu gatunków nietoperzy, z których najcenniejszymi jest podkowiec mały (łac. Rhinolophus hipposideros). Rzadziej występuje nocek duży (łac. Myotis myotis). Kiedyś podobno przebywał w niej cenny podkasaniec Schreibersa (łac. Miniopterus schreibersii). Obecnie jednak jego obecność nie została potwierdzona. Na ścianach jaskini zobaczyć można pająki. Są to: czaik jesienny (łac. Metellina segmentata) i sieciarz jaskiniowy (łac. Meta menardi), obydwa z rodziny kwadratnikowatych (łac. Tetragnathidae).
Ze względu na potrzebę ochrony cennego krasowego wnętrza jaskini, siedliska cennych gatunków nietoperzy i okolicznej flory, dostęp do jaskini, jak i prowadzący do niej kiedyś chodnik turystyczny są dla turystów zamknięte. Wejście do jaskini znajdującej się pod ścisłą ochroną, zostało zabetonowane i zamknięte stalowymi drzwiami.
Aksamitką określa się też wzgórze o wysokości 840 m n.p.m., znane jako Haligowczyk, położone w pobliżu miejscowości Haligowce, w dolinie potoku Lipník. Wspomniany grzbiet skalny oddziela dolinę Leśnego Potoku (słow. Lesnický potok) od doliny Lipníka.Wzniesienie tworzą różnorodne skały i skałki osadowe, głównie wapienie i dolomity, wznoszące się na wysokość 6–12 metrów. Strome zbocza są zaleśnione w górnej części. Natomiast łagodniejsze stoki południowe tworzą w dolnej części tereny użytkowane jako łąki i pastwiska. Na wierzchołku odnalezione zostały ślady po majdanie urządzonym w XV wieku przez husytów, dowodzonych przez Piotra Axamita.
Z jaskinią związane są też powieści o skarbach ukrytych w górach i skamieniałym zbójniku.
W pobliżu Aksamitki ujrzeć można oryginalną formę skalną w postaci szerokiego otworu w skale wapiennej – okna skalnego zwanego Zbójnicką Bramą (słow. Zbojnícka brána).
Materiały źródłowe:
1.Andrej Bednár, Mlečna džura alebo Aksamitka?,
http://podtatranskenoviny.delphi.sk/?clanok&cid=9470
2. Martin Belej, Jaskyňa Aksamitka dokladuje najstaršie známe osídlenie Zamaguria,
14.09.2002, http://korzar.sme.sk/c/4645084/jaskyna-aksamitka-dokladuje-najstarsie-zname-
osidlenie-zamaguria.html
3. „Ľubovnianske nowiny”, Žili v diere pri Haligovciach naozaj draky /mv/, 28.11.2005
http://www.rusin.sk/index.php?ID=1133&l=sk
4. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski i Władysław Walewski, Słownik geograficzny
Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom I (Aa – Dereneczna) z 1880 r.
5. http://pl.wikipedia.org/wiki/Aksamitka_(jaskinia)
6. http://pl.wikipedia.org/wiki/Aksamitka_(szczyt)
7. http://sk.wikipedia.org/wiki/Aksamitka
8. http://uzemia.enviroportal.sk/main/detail/cislo/566
9. www.pienap.sk/index.php?option=com_content&task=view&id=16&Itemid=30
10. www.pieniny.sk/rezervacie/aksamitka/aksamitka.html
11. www.ssj.sk/jaskyne/najvyznamnejsie/npp/aksamitka/