Rzadkim i ciekawym zjawiskiem przyrodniczym jest wywierający we wschodniosłowackiej wiosce Herľany, zimny gejzer. Wspominana miejscowość położona jest ok. 28 kilometrów na wschód od Koszyc (Košice).
Niniejsze zjawisko wywołane zostało wierceniami geologicznymi rozpoczętymi tutaj w 1870 roku. Administracja ówczesnego uzdrowiska zdecydowała się wtedy na poszukiwania wydatniejszego źródła leczniczej wody mineralnej. Przeprowadzono więc właściwe wiercenie. Po kilku latach dotarto z odwiertem ostatecznie na głębokość404,5 metra. W tym czasie pojawił się istniejący do dzisiaj gejzer.
Słowacki gejzer w Herľanoch różni się od znanych, klasycznych gejzerów tryskających z głębi Ziemi na Islandii lub Nowej Zelandii przede wszystkim temperaturą wody, która wynosi 14-18 oC. Ponieważ podziemny zbiornik wody znajduje się w paśmie geotektonicznym, gdzie czynność wulkaniczna zakończyła się już przed tysiącami lat, nie jest typowym gejzerem gorącym. Jego erupcję na powierzchnię ziemi powoduje wysoka koncentracja dwutlenku węgla (CO2) w zmineralizowanej wodzie. Obecnie, słup wody przy erupcji osiąga wysokość 15-20 metrów. Erupcja pojawia się okresowo, co 32-34 godziny i trwa około 25 minut.
W przeszłości woda docierała do wysokości prawie 40 metrów. Jej erupcja odbywała się częściej i trwała dłużej. Niestety, w ciągu ponad stu lat czynności, nastąpił znaczny ubytek gazu, co osłabiło siłę erupcji.
Średnia wydajność gejzera wynosi 25-30 litrów/sekundę. Jest on chronionym pomnikiem przyrody. Jego źródło znajduje się na terenie starego parku, który otacza zabytkowe budynki uzdrowiskowe. Woda mineralna zawiera mnóstwo cząsteczek iłowych, dostających się na powierzchnię ziemi z podłoża. Leczniczne właściwości miejscowych wód i źródła znane były już w XVII wieku. W latach 1780-1790, czyli w czasach panowania cesarza austriackiego Józefa II, zbudowane zostały budynki uzdrowiskowe, dysponujące 112 pokojami. Oprócz nich, kuracjasze skorzystać mogli z 25 wanien kamiennych, przeznaczonych do kąpieli. Uważano, że tutejsze wody pomagają w leczeniu schorzeń żołądkowych, układu krwionośnego i serca, układu pokarmowego, chorób kobiecych i alergii.
W tym czasie korzystano z czterech źródeł zimnej wody mineralnej, które z upływem czasu nie nadążały zaspokajać potrzeb kuracjuszy. Dlatego zdecydowano się na wywiercenie bardziej wydajnej studni głębinowej. W 1870 roku odwiert dotarł na głębokość 111 metrów. Prace wiertnicze kontynuowano i dwa lata później odwiert osiągnął już głębokość 172 metrów. Wtedy wytrysnęła z niego woda pod ciśnieniem na wysokość 4-5 metrów. Natrafiono bowiem na studnię artezyjską – wielki zbiornik wody mineralnej, silnie nasyconej gazem. W następnym roku (1873) wiercenie studni dotarło na głębokość 275 metrów. Nastąpiła niespodziewana i silna erupcja, która zniszczyła wieżę wiertniczą. Pojawił się wytrysk o wysokości 20 metrów. Podobne erupcje pojawiały się dość często i regularnie podczas wiercenia przez okres zimy 1873/1874. Gdy na jesień 1874 roku odwiert osiągnął głębokość 330 metrów pod powierzchnią ziemi, nastąpiła erupcja wody do nieprawdopodobnej wręcz wysokości 112 metrów. Trwała bez przerwy aż 10 dni. Wiercenie studni zaprzestano w maju 1875 roku, po dotarciu na głębokość 404 metrów. W tym czasie erupcje pojawiały się najpierw co 8 – 9 godzin, później, prawidłowo co 12 godzin. Z upływem czasu, a zwłaszcza wraz ze spadkiem naturalnego ciśnienia wody, przerwa między kolejnymi erupcjami przedłużała się, aż do dzisiejszych 32 – 34 godzin.
Woda z gejzera uważana jest, ze względu na skład mineralny, za wodę mineralną żelazisto-jodowo-kwasowęglową. W okresie działalności miejscowego uzdrowiska, podczas jednej erupcji gejzera, gromadzono ok. 300 – 1700 hektolitrów wody leczniczej i dostarczano ją rurociągiem do łaźni. Tutaj ogrzewano do właściwej temperatury i wlewano do wanien.
Jeszcze przed I wojną światową Herľany były jednym z najbardziej znanych uzdrowisk słowackich. Przyjeżdżało do nich mnóstwo kuracjuszy, prawie ze wszystkich zakątków monarchii austrowęgierskiej. Przywoziły ich kursujące regularnie omnibusy i fiakrzy.
Po drugiej wojnie światowej znaczenie tutejszego uzdrowisko zupełnie upadło i jego działalność została zakończona.
Waldemar Ireneusz Oszczęda
Slovak 
Polish