Śladami dobrego wojaka Szwejka w Polsce – Sanok
Położony na Podkarpaciu, nad Sanem, powiatowy Sanok, pochwalić się może bogatą, barwną i ciekawą historią. Nic więc dziwnego, że był uprzywilejowanym wolnym miastem królewskim.
Od wieków znajdował się na styku różnych narodów, kultur i krajów. Przechodził różnymi burzliwymi kolejami losu, z obszaru jednego do drugiego państwa.
Początki założenia miejscowości, której nazwa pochodzi od nazwy rzeki nad którą jest położona, sięgają przypuszczalnie końca X lub początku XI wieku. W starej ruskiej kronice kronikarza Nestora z 981 roku występuje wzmianka o zajęciu przez Włodzimierza I Wielkiego (?–1015), księcia kijowskiego, średniowiecznych grodów Przemyśl, Czerwień i innych grodów czyli terenów na których zlokalizowany jest obecny Sanok. Wspominane obszary, przed zajęciem przez Ruś, należały do utworzonego przez księcia Mieszka I (922-945–992) państwa polskiego. W połowie XII wieku ziemie na których znajdował się ważny gród obronny i ośrodek administracji książęcej, przywrócił Polsce podczas wyprawy kijowskiej (1018), król Bolesław I Chrobry (967–1025). Jednak po śmierci monarchy zostały utracone ponownie na rzecz Rusi /1031/. Za panowania króla Bolesława II Śmiałego (1042 – 1081 lub 1082) znów powróciły do Polski /1069/, aby w czasach księcia Władysława I Hermana (1043–1102) ponownie znalazły się w granicach Rusi Kijowskiej.
Najstarsza znana bezpośrednia pisemna wzmianka o Sanoku odnotowana została w ruskich kronikach „Latopisie Hipackim”. Pochodzi z 1150 roku, gdy Sanok znajdował się w rękach książąt ruskich. Wzmianka w kronice opisuje zajęcie grodu Sanok, rządzącego nim posadnika Jasza i wielu wiosek w przemyskiem, przez Gejzę II (1130–1141 lub 1142), króla węgierskiego i księcia halickiego (Galicja i Lodomeria).
Na początku XII w. znajdujący się na rubieżach królestwa węgierskiego Sanok, odgrywał już ważną rolę polityczno-administracyjną. Jak odnotowuje wspominany wcześniej „Latopis Hipacki”, Sanok był miejscem spotkania Emeryka (1174–1204), króla węgierskiego z jedną z ruskich księżniczek /1202/. Tutaj u „wrót węgierskich” zatrzymał się w 1231 roku Włodzisław Jurewicz, książę ruski.
W I połowie XIV wieku pochodzący z rodu mazowieckich Piastów Bolesław Jerzy II /Jerzy Trojdanowicz/ (1308 lub 1310–1340), książę halicko-wołyński, nadał Sanoku prawa miejskie /1339/. Sanok był pierwszym miastem na Rusi Halickiej lokowanym na prawie magdeburskim.
Po śmierci księcia Bolesława otrutego przypuszczalnie przez bojarów /1340/, Ruś Halicka przyłączona została do Polski przez króla Kazimierza III Wielkiego (1301–1370) na mocy wcześniej zawartego układu spadkobierczego. Król Kazimierz potwierdził prawa miejskie uzyskane przez Sanok /1366/. W tym samym czasie zbudowany został gotycki zamek.
Po zgonie Kazimierza Wielkiego w Sanoku pojawiła się administracja węgierska i zaczęli urzędować starostowie węgierscy. Miasto było siedzibą urzędu grodzkiego i ziemskiego, sądu grodzkiego, ziemskiego i Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego dla ziemi sanockiej działającego do połowy XVI w.
W 70. latach XIV w. Sanok kilkakrotnie odwiedził książę Władysław Opolczyk (1326-1332–1401) , pełniący obowiązki wielkorządcy Rusi Halickiej.
W 1417 roku w miejscowym kościele franciszkańskim odbył się ślub króla Władysława II Jagiełły (1362–1434) z jego trzecią żoną Elżbietą Granowską.
Natomiast po śmierci wspominanego monarchy, w sanockim zamku przez wiele lat zamieszkiwała jego czwarta i ostatnia żona, Zofia /Sonka/ Holszańska.
Wielkie zasługi dla rozwoju miasta miała królowa Bona Sforza d’Aragona (1494–1557), żona Zygmunta Starego (1467–1548). Nic dziwnego, że wdzięczni sanoccy mieszczanie na przełomie XVI/XVII w. umieścili w herbie miasta zielonego smoka (węża) w złotej koronie na srebrnym polu połykającego Saracena, pochodzącego z herbu rodowego Sforzów. Herb rodowy królowej Bony uzupełnił tak pierwotny, sięgający początków XVI w. znak miasta wyobrażający na lazurowym polu Archanioła Michała zabijącego smoka (Szatana). Do wspomianych elementów herbu dodano później białego polskiego orła w koronie symbolizującego polskość miasta i nawiązującego do przynależności Sanoka do dóbr królewskich. Miasto stanowiło bowiem uposażanie wdów królewskich.
W XVI wieku przeprowadzona została przebudowa zamku gotyckiego na styl renesansowy.
Największy rozwój i rozkwit miasta przypadał na okres od połowy XIV do połowy XVI w. Ten najpomyślniejszy okres w historii Sanoka przerwał pustoszący najazd tatarski na teren Bieszczad /1672/. W jego wyniku doszło do całkowitego zniszczenia miasta w którym ocalało tylko sześć domów.
Od tego czasu miasto nie zdołało podnieść się ze zniszczeń i odrodzić. Od końca XVI w. widoczny był jego powolny upadek, któremu sprzyjały również liczne pożary. Największy z nich ponownie doszczętnie zniszczył miasto. Z pożogi ocalał tylko kościół franciszkanów, pięć domów i górne przedmieście.
W 1768 roku szlachta sanocka aktywnie przyłączyła się Konfederacji Barskiej i wzięła udział w walkach konfederatów z wojskami rosyjskimi. Po pierwszym rozbiorze Polski /1772/, Sanok i ziemia sanocka znalazły się na terenie Królestwa Galicji i Lodomerii, której siedziba administracyjna, ze względu na zniszczenie miasta w walkach obronnych, znajdowała się w Lesku. Sanok do pierwszego rozbioru Polski wchodził w skład ziemi sanockiej województwa ruskiego. Po 1772 roku znalazł się na obszarze cyrkułu leskiego, później sanockiego.
Podczas Wiosny Ludów /1848/ sanoczanie przyłączyli się do rewolucji. Założyli Gwardię Narodową Ziemi Sanockiej /komendant Teofil Wojciech Ostaszewski herbu Ostoja/ i powołali Radę Narodową Obwodu Sanockiego.
Ważne znaczenie dla rozwoju oświaty i kultury miasta miało otwarcie w 1848 roku drukarni Karola Pollaka w której w 1855 roku wydrukowany został pierwszy zeszyt „Biblioteki Polskiej”. Karol Pollak założył też księgarnię i wypożyczalnię książek.
W 1853 roku miasto odwiedził austriacki cesarz Franciszek Józef I (1830–1916). Z Sanoka pochodził jeden z najbardziej zaufanych marszałków cesarza, Adam Dembicki.
Wpływ na rozwój gospodarczy Sanoka miało otwarcie w 1872 roku odcinka galicyjsko-węgierskiej linii kolejowej prowadzącej z Chyrowa przez Zagórz i tunel w Łupkowie na Słowację (Górne Węgry).
Po reformie administracyjnej /1864/ miasto stało się siedzibą powiatu i powiatu sądowego w kraju Galicja.
Tutaj również znajdowały się koszary i dowództwo 45 Galicyjskiego Regimentu Piechoty oraz rejon rekrutacyjny 13 regimentu ułanów.
W końcu XIX w. miasto zamieszkiwało ponad pięć i pół tysiąca mieszkańców, przeważnie wyznania mojżeszowego (ok. 46 % ludności) i rzymskokatolickiego (ok. 39 % ludności).
Żydzi byli najliczniejszą grupą społeczności miasta aż do chwili wybuchu drugiej wojny światowej /1939/. Tworzyli ponad 40 % ogółu jego mieszkańców. Zajmowali się handlem, działalnością przemysłową, prowadzili działalność adwokacką i praktykę lekarską.
W okresie pierwszej wojny światowej Sanok ze względu na bliskość frontu znacznie ucierpiał. Pod Karpatami toczyły się długie i krwawe działania wojenne. W dodatku miasto nawiedziła epidemia cholery.
W okresie międzywojennym rozwinęła się działalność gospodarcza. Powstała Fabryka Gumy, Fabryka Akumulatorów „Warta”. Wybudowano oświetlenie elektryczne, wodociągi i przerowadzono częściową gazyfikację. Powstało Muzeum Ziemi Sanockiej /1934/.
We wrześniu 1939 roku pod miastem toczyły się walki obronne. Jednostki polskie nie były jednak w stanie zatrzymać lepiej uzbrojone i liczniejsze wojska hitlerowskie wspomagane przez oddziały słowackie.
Zaraz na początku okupacji Sanok był siedzibą powiatu w dystrykcie krakowskim Generalnego Gubernatorstwa /GG/. Powiat sanocki był w tym czasie najdalej na południowy wschód wysuniętym obszarem GG. Graniczył ze Słowacją i Węgrami. Do wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej /1941/ znajdował się na granicy obszarów polskich okupowanych przez hitlerowców i Rosję sowiecką. Miasto podzielone było na dwie części a przepływający przez niego San tworzył granicę między okupantami. Prawobrzeżna część miasta znajdowała się więc w latach 1939-1941 w rękach sowieckich. Jej mieszkańcy wraz z ludnością powiatu sanockiego i innych ziem polskich okupowanych przez Rosjan, byli deportowani do białoruskiej i ukraińskiej części ZSRR. Tam też trafili Żydzi wysiedleni z niemieckiej części miasta. Ci, którzy nie zdołali odejść do ZSRR byli później zgładzeni w obozie koncentracyjnym w Zasławiu.
Linia Mołotowa urządzona przez ZSRR nad brzegiem Sanu w czerwcu 1941 nie powstrzymała natarcia wojsk niemieckich i słowackich, które pokonały ją bez większych strat i przeszkód.
Po wyzwoleniu miasta /1944/ jego okolica była jeszcze długo miejscem walk pomiędzy reakcyjnym podziemiem ukraińskim i oddziałami MO, SB i WP. Wojna zakończyła się tutaj aż po przeprowadzeniu „Akcji Wisła” i oczyszczeniu terenów Bieszczad od różnych oddziałów zbrojnych. W spustoszonym i zniszczonym mieście przystąpiono do odbudowy ze zniszczeń.
W okresie powojennym wybudowano i rozbudowano wiele ważnych zakładów przemysłowych, m.i. znaną Sanocką Fabrykę Autobusów „Autosan”, Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” oparte o tradycje przedwojennej Fabryki Gum.
Założono skansen Muzeum Budownictwa Ludowego z unikalną ekspozycją malarstwa cerkiewnego /XVI–XX w./ oraz architektury sakralnej /1958/.
Z Sanoka i jego okolicy wywodziło się mnóstwo znanych postaci, np. Grzegorz z Sanoka /łac. Gregorius Sanocensis/ herbu Strzemię (ok. 1407–1477), wybitny polski humanista, biskup rzymskokatolicki, profesor Akademii Krakowskiej, Jan Grodek (koniec XIV w.–1554), wykładowca i dziewięciokrotny rektor Uniwersytetu Krakowskiego w latach 1540-1552, Zdzisław Beksiński (1929–2005), polski malarz, rzeźbiarz, fotograf, rysownik i artysta posługujący się grafiką komputerową.
Odwiedzając miasto na pewno warto obejrzeć:
– zamek królewski z XIV w., pierwotnie gotycki, przebudowany później w stylu
renesansowym z siedzibą Muzeum Historycznego posiadającym największy w Europie zbiór
ikon z XVI-XX w.
– położony przy zamku zajazd z końca XVIII w. z kolekcją obrazów Zdzisława Beksińskiego
– zabytkowy ratusz, rynek i otaczające go kamienice mieszczańskie
– klasztor franciszkanów z XVII w., który cudem ocalał przed najazdem Tatarów i z licznych
pożarów miasta
– kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego z XIX w. z renesansową płytą nagrobną
Sebastiana Lubomirskiego, starosty sanockiego /1558 /
– cerkiew z dzwonnicą, w której znajduje się cenny namalowany na desce obraz „Matki
Boskiej z Dzieciątkiem” /XVIII w./
– secesyjną XIX – wieczną willę Zaleskich
– założony na końcu XIX w. na Górze Parkowej, park im. Adama Mickiewicza z kopcem
wieszcza i źródełkiem F. Chopina
– pomnik Grzegorza z Sanoka i T. Kościuszki
– ławeczkę „dobrego wojaka” Szwejka na deptaku miejskim.
* * * * *
Przejeżdżając przez położony w pobliżu Sanoka, Zagórz, nie byłem w stanie oprzeć się nostalgicznemu wspomnieniu łączącym to niewielkie miasteczko z rodzinnym Opocznem.
Doskonale pamiętam jak przez Opoczno kursował pociąg osobowy relacji Łódź Kaliska – Rzeszów – Jasło – Zagórz, którym do końca lat 80. tych XX wieku, dostać można się było na Podkarpacie i do malowniczych Bieszczad.
Oprócz tego pociągu kursował pociąg sezonowy z Kielc do Gdyni Głównej i Ustki, prowadzący składy piętrowe na Hel.
To nie bajka, ale tak było naprawdę! Aż łza się w oku kręci przy wspomnieniu. I sentymentalny smutek ogarnia serce na widok starego dworca kolejowego z którego peronów już nie odjeżdżają żadne pociągi pasażerskie. No cóż, teraz są inne czasy a kolej ma inne priorytety.
Waldemar Ireneusz Oszczęda
Slovak 
Polish