Posledný let Żwirki a Wigury

Ostatni lot Żwirki i Wigury

 

Malownicze Cierlicko (czes. Těrlicko) to miejscowość na Śląsku Cieszyńskim, na obszarze obecnej Republiki Czeskiej.

Z dokumentów historycznych wynika, że pierwsza wzmianka o Cierlicku odnotowana została już w średniowieczu, konkretnie w 1229 roku. Wspominane było pod nazwą Cierlitzko. Jego nazwa ulegała przez wieki różnym zmianam, jednak miejscowa ludność śląska, posługująca się przeważnie językiem polskim i nie znająca języka niemieckiego, używała nazwy Cierlicko. Taką formę nazewnictwa, wbrew wprowadzonej przez Austriaków urzędowej nazwie Tierlitzko, stosował konsekwentnie Ludwik Klucki (1801-1877), polski działacz narodowy, patriota, prawnik i burmistrz Cieszyna w latach 1851-1861.

Miejscowość zamieszkuje ok. 4 tysięcy mieszkańców, z których wielu deklaruje narodowość polską. Jest znana z budowanej w latach 1955 – 1961 na rzece Stonawce i oddanej w 1962 roku do użytku Zapory Cierlickiej. Niniejsze dzieło inżynieryjne było w chwili otwarcia największą tamą sypaną w Europie Środkowej. Wykonane zostało z iłu, materiału hałdowego, żużlu i żwiru. Ma 820 mdługości i 29 mwysokości. Zbiornik wodny o długości ok. 6,5 kmzajmuje powierzchnię 227 hai ma pojemność 29 milionów m³ wody. Jest ważnym rezerwuarem wody dla pobliskiej wielkiej aglomeracji miejskiej – Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego, a także miejscem wypoczynku.

Z Cierlicka pochodziło wielu znanych polskich działaczy społeczno-kulturalnych Zaolzia, m.in.: Wacław Aleksander Maciejowski (1793-1883) – historyk i prawnik, Ernest Farnik (1871-1944) – pedagog, pisarz, redaktor, wydawca kwartalnika „Zaranie Śląskie“, zwolennik idei jedności Śląska; Karol Chmiel (1891-1954) – nauczyciel, działacz oświatowy i bibliotekarz.

Pod Cierlickiem (Górnym) w niedzielę 11 września 1932 roku około 8 rano doszło do tragicznej katastrofy lotniczej, w której śmierć ponieśli legendarni polscy lotnicy, Franciszek Żwirko i Stanisław Wigura.

Pilot porucznik Franciszek Żwirko, wraz z konstruktorem lotniczym Stanisławem Wigurą, rozsławili polskie lotnictwo, gdy w sierpniu 1932 roku na samolocie RWD-6 o znaku SP-AHN nieoczekiwanie wygrali zawody samolotów turystycznych Challenge 1932 (III Challenge International des Avions de Tourisme). Polska załoga pomyślnie ukończyła trudny europejski lot okrężny na trasie o długości7300 km i zwyciężyła również w kończącej zawody próbie szybkości maksymalnej.

 

Tragiczna katastrofa lotnicza w której zginęli obydwaj polscy lotnicy, miała miejsce podczas ich lotu na meeting lotniczy w Pradze. Samolot RWD-6, na którym zwyciężali w zawodach lotniczych, dostał się podczas przelotu na trasie Kraków – Brno – Praga w zasięg gwałtownej burzy nad terytorium Czechosłowacji. Silny wiatr spowodował oderwanie skrzydła maszyny i jej runięcie na ziemię – w lesie rosnącym na wzgórzu Kościelec (Kostelec) pod Cierlickiem. Załoga poniosła śmierć na miejscu.

Zaraz po tym wydarzeniu, miejsce wypadku, które od nazwiska jednego z polskich lotników nazwano „Żwirkowisko”, otoczone zostało opieką i upamiętnione przez miejscową ludność polską. Umieszczono tam prosty brzozowy krzyż ze śmigłem i zakonserwowano dwa pnie złamanych drzew ze śladami rozbicia maszyny. Urządzono również symboliczne groby lotników, których zwłoki spoczęły we wspólnym grobie w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach. Założony został też komitet budowy pomnika, który później zaprojektował i wykonał czeski rzeźbiarz Julius Pelikán z Ołomuńca. W trzy lata po tragedii na miejscu wypadku zbudowano niewielką kaplicę-mauzoleum oraz bramę z napisem „Żwirki i Wigury start do wieczności”. „Żwirkowisko” szybko stało się miejscem patriotycznych spotkań Polaków żyjących za Olzą.

 

 

W Krakowie zorganizowano również specjalną zbiorkę pieniędzy oraz złomu metali półszlachetnych przeznaczonych do odlania pamiątkowego dzwonu. Na „Dzwonie Bohaterskich Lotników Żwirki i Wigury” umieszczone zostały reliefy z wizerunkami obydwu bohaterów i napis  następującej treści:

„Kapitan W.P. Franciszek Żwirko, inżynier-konstruktor Stanisław Wigura, zwycięzcy międzynarodowego Challange zginęli śmiercią lotników wskutek straszliwej burzy pod Cierlickiem w drodze na zawody lotnicze do Pragi. Dzwon ten ufundowano na wieczystą pamiątkę tragedii, która wstrząssnęła do głębi całym społeczeństwem.”

Dzwon odlany w 1937 roku trafić  miał do miejscowego kościoła pw. św. Wawrzyńca. Niestety, ze względów politycznych i napięcia w stosunkach czechosłowacko-polskich, nigdy do tego nie doszło.

W grudniu 1940 mauzoleum zostało przez okupanta hitlerowskiego rozebrane, a teren wokół niego zniszczony. Udało się ocalić tylko pamiątkowy kamień, który zakopano i napis z bramy. Dzwon znajdujący się w muzeum w Cieszynie został przez hitlerowców wywieziony do Rzeszy i przetopiony.

Po zakończeniu II wojny światowej organizacje polskie podejmowały liczne próby odtworzenia zniszczonego miejsca pamięci. Z braku poparcia i zainteresowania oficjalnych czynników państwowych były one długo skazane na niepowodzenie. Dopiero w 1950 roku na opuszczonym i zdewastowanym miejscu katastrofy stanął ponownie pomnik, wykonany przed wojną i przez okres okupacji ukrywany przez autora w Ołomuńcu.

 

 

Pomnik wykonany jest z bloków piaskowca, tworzących jego postument i  kwadratowy cokół. W górnej części cokołu umieszczony został kamienny pierścień z płaskorzeźbami przedstawiającymi polskiego orła i czeskiego lwa. U szczytu cokołu znajduje się postać lotnika, trzymającego w uniesionej w górę prawej ręce laur zwycięstwa i opierającego się lewą ręką o śmigło samolotu.

Opiekę nad miejscem pamięci sprawuje miejscowe koło Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego, które prowadzi również Dom Żwirki i Wigury z salą poświęconą historii lotnictwa.

 

*   *   *   *   *

Wspaniały sukces Franciszka Żwirko i Stanisława Wigury z 28 sierpnia 1932 roku zapisany został na zawsze w historii polskiego lotnictwa. Sławny dzień „polskich skrzydeł” obchodzony jest corocznie uroczyście jako Święto Lotnictwa Polskiego.

 

 

 

 

Waldemar Ireneusz Oszczęda