Speyer – miasto techniki
Jedno z najstarszych miast niemieckich, Speyer (pol. Spira), położone jest nad brzegiem Renu, w kraju związkowym Nadrenia-Palatynat. Posiada około 50 tysięcy mieszkańców.
Spira pochwalić się może bardzo ciekawą i burzliwą historią. Z badań archeologicznych wynika, że pierwsi osadnicy pojawili się na terenie obecnego miasta już przed ok. 5 000 tysiącami lat. Najwyraźniejsze i najliczniejsze ślady starego osadnictwa pochodzą jednak z późniejszego okresu rzymskiego. Rzymianie podbili miejscowe plemiona germańskie i zamieszkiwane przez nich tereny włączyli do prowincji Germania Superior. Około 10 p.n.e. założyli też na obszarze dzisiejszej Spiry obóz znany jako „Civitas Nemetum”, wchodzący w skład granicznego systemu umocnień chroniącego tereny opanowane przez Rzym przed najazdami z zewnątrz, tzw. Limes. Rzymanie zlokalizowali swoją warownię na miejscu posiadającym dogodne warunki do obrony z wojskowego punktu widzenia. Obóz zbudowali na wysokim brzegu rzeki. Położenie naturalne chroniło jego mieszkańców przed napaściami i rozlewami rzeki. Obóz stanowił bazę wypadową do podbojów plemion germańskich osiedlonych na drugim, wschodnim brzegu Renu.
Z czasem przy obozie powstała osada o nazwie „Noviomagus”, która trafiła nawet do mapy świata wykonanej przez Ptolemeusza z Aleksandrii (ok. 150 n.e.). Zaznaczona została też na mapie drogowej Itinerarium Antonina (z początku III w. n.e.).
W osadzie i okolicy osiedlała się ludność wywodząca się z plemion germańskich. Napływ ludności przyczynił się do rozwoju osiedla. I tak „Civitas Nemetum” stała się zalążkiem przyszłego miasta i ważnym ośrodkiem społecznym w dolinie Renu. Rozwój osiedla wywołał potrzebę jego rozbudowy i przystosowania jej dla potrzeb mieszkańców. Zbudowano więc ulice, mnóstwo budynków użyteczności publicznej, urządzono rynek.
Bliskość rzymskiej osady od terenów zamieszkałych przez plemiona germańskie, powodowała jednak, że osiedle stawało się celem częstych najazdów i działań wojennych. W I w. n.e. Germani zamieszkujący prawy brzeg Renu rozpoczęli wojnę z Rzymianami. Po zamarzniętej w zimie rzece dostawali się bez trudu na tereny opanowane przez Rzymian i napadali osady rzymski. Jeden z takich najazdów germańskich przeprowadzony w 275 r. spowodował spustoszenie i zniszczenie przyszłej Spiry, która odbudowana została ze zgliszczeń wojennych dopiero w IV w. Wśród ówczesnej zabudowy pojawił się kościół dający schronienie osadnikom chronionych dodatkowo przez miejscowy garnizon wojskowy.
W okresie upadku cesarstwa rzymskiego, osada wraz z okolicą dostała się ostatecznie pod wpływy plemion germańskich, które nadały jej obecną nazwę „Speyer”.
Kościół w odnowionej osadzie stał się zalążkiem powstania nowej administracji kościelnej. Powstała tutaj diecezja odnotowana w dokumentach z 346 roku. Z czasem w mieście będącym siedzibą biskupa, wzniesione zostały kolejne budowle sakralne: kościoły i klasztory.
Immunitet cesarza rzymskiego Ottona I Wielkiego (912-973) z 969 roku zapewnił miejscowości ochronę cesarską oraz potwierdził biskupią własność i władzę nad nią.
Ważnym wydarzeniem w historii miasta był wybór w 1024 roku Konrada II (ok. 990-1039) z dynastii salickiej, syna Henryka ze Spiry, na cesarza rzymsko-niemieckiego. Nowy cesarz jeszcze w tym samym roku podjął decyzję o budowie w Spirze największej budowli sakralnej ówczesnego świata chrześcijańskiego w Europie Zachodniej. Kamień węgielny pod budowę poświęcony został jednak dopiero w 1061 roku a budowa zakończono aż w 1111 roku. W okresie panowania wywodzącej się ze Spiry dynastii salickiej, zakończonej w 1125 śmiercią cesarza Henryka V Salickiego (1081-1125), miasto przeżywało znaczny rozwój. Było wtedy jednym z głównych ośrodków politycznych i gospodarczych cesarstwa.
Kolejni władcy sprzyjali gospodarczemu rozwojowi miasta w którym w tym czasie schronili się też Żydzi. Nowi przybysze znaleźli się pod szczególną ochroną miejscowych monarchów, zwłaszcza Henryka IV Salickiego (1050-1106) i rządzących miastem biskupów, którzy pozwolili im na osiedlenie się w pobliżu wznoszonej katedry (1084). Nie uchroniło ich to jednak przed pogromami z których największe były w 1096 (I wyprawa ludowa) i 1349 roku (epidemia dżumy w Europie).
Koniec dynastii salickiej był też końcem rządów biskupich w mieście. Adolf z Nassau (1250-1298), król Niemiec, nadał miastu statut wolnego miasta Rzeszy.
W okresie reformacji (XVI w.) miasto było areną ważnych wydarzeń historycznych ponieważ odbyło się w nim aż pięć spośród trzydziestu posiedzeń parlamentu Rzeszy. Najważniejsze z posiedzeń odbyło się w 1529 roku. Przyjęto na nim uchwałę, że Spira będzie siedzibą Sądu Kameralnego Rzeszy (do 1689). Poza tym parlament podjął uchwałę zabraniającą przechodzeniu na luteranizm przeciwko, której protestowały niektóre ewangelickie księstwa i miasta niemieckie. Stąd pojawiło się po raz pierwszy pojęcie protestatyzmu określające zwolenników refomacji Marcina Lutra.
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648) spowodowała znaczny upadek miasta będącego obozowiskiem poszczególnych stron konfliktu. Obozowały w nim na przemian oddziały hiszpańskie, szwedzkie, francuskie i cesarskie. Miasto musiało znosić pobyt i utrzymanie obcych wojsk aż do 1650 roku co wpędziło go w długi i sprowadziło na jego mieszkańców biedę, głód i choroby.
W kilkanaście lat później, podczas wojny palatynackiej (1688-1697), miejscowość została prawie doszczętnie zniszczona przez Francuzów (1688), którzy wypędzili z niej mieszkańców, podpalili katedrę i inne budowle sakralne, zburzyli mury obronne i zniszczyli domy. Odbudowę ze zniszczeń rozpoczęto w 1698 roku.
Sto lat później w mieście ponownie pojawiły się oddziały francuskie. W tym czasie bowiem Spira należała do Francji (1792). Urządzono w niej główne miasto regionu w departamencie Mont Tonnerre. Po upadku Napoleona Bonapartego, na mocy decyzji kogresu wiedeńskiego, stała się częścią Palatynatu rządzonego przez Maksymiliana I Józefa Wittelsbacha, króla Bawarii (1756-1825). Miasto było w 1815 roku miejscem spotkania trzech absolutnych władców ówczesnej Europy: Fryderyka Wilhema III (1770-1840), króla Prus, Franciszka II Habsburga (1768-1835), cesarza Austrii i Aleksandra I Romanowa (1777-1825), cesarza Rosji.
W XIX wieku miasto intensywnie się rozwijało i liczba jego mieszkańców rosła. Posiadało najlepszy system oświatowy w Palatynacie.
Szczęśliwie, bez większych zniszczeń, przeżyło okres pierwszej wojny światowej. Po jej zakończeniu znalazło się pod francuską okupacją. Miejscowi działacze polityczni próbowali wtedy nawet uzyskać niepodległość i utworzyć niezależne od Niemiec państwo – „Wolny Palatynat”. Próby niepodległościowe zakończyły się jednak niepowodzeniem. Palatynat stał się częścią republiki weimarskiej i został przyłączony do Bawarii. Aż do objęcia rządów niemieckich przez nacjonalistów, miasto nadzorowały stacjonujące w nim okupacyjne siły francuskie.
Rządy nazistów a szczególnie wydarzenia kryształowej nocy (9.11.1938) doprowadziły do likwidacji ludności żydowskiej. Zburzona i rozebrana została miejscowa synagoga. Żydzi trafili do obozów zagłady lub zostali zamordowani.
Działania drugiej wojny światowej ominęły miasto i nie spowodowały w nim żadnych zniszczeń. Poza zbombardowanym budynkiem dworca kolejowego i wysadzonego przez cofających się hitlerowców, mostu na Renie.
Wejście wojsk amerykańskich oznaczało koniec wojny dla mieszkańców miasta. Po Amerykanach w pojawili się w Spirze po raz kolejny Francuzi, ponieważ znalazła się na obszarze francuskiej strefy okupacyjnej. W 1949 roku wraz z całym Palatynatem stała się częścią Republiki Federalnej Niemiec.
Spośród licznych i ciekawych zabytków miasta warto obejrzeć:
– katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i św. Szczepana, zbudowaną przez
niemieckich cesarzy z dynastii salickiej, na przełomie XI i XII w., w stylu romańskim;
największa zachowana do dnia dzisiejszego światynia romańska na świecie, jedna z trzech
(obok katedr w Moguncji i Wormacji) katedr cesarskich typu nadreńskiego, wpisana została
w 1981 roku na listę dziedzictwa kulturowego UNESCO; w krypcie będącej najstarszą
częścią katedry, spoczywają doczesne szczątki ośmiu niemieckich cesarzy i króli z dynastii
salickiej, staufickiej i habsburskiej oraz czterech królewskich żon; katedra położona jest na
końcu głównej ulicy Maximilianstraße
– znajdującą się na drugim końcu głównej ulicy, naprzeciwko katedry, dobrze zachowaną
starą bramę miejską (Altpörtel) o wysokości 55 metrów; wzmiankowaną po raz pierwszy w
1176 jako główna zachodnia brama murów miejskich, niższe części obecnej bramy
zbudowane zostały w latach 1230-1250; górna część przebudowana i nadbudowana w
latach 1512-1514; przeżyła zniszczenie murów miejskich przez Francuzów w 1689 roku
– zachowaną z hitlerowskiego pogromu średniowieczną mykwę żydowską wzmiankowaną już
ok. 1126 roku, będącą najstarszym zabytkiem żydowskim w Niemczech
– późnobarokowy ratusz zbudowany w pobliżu katedry w latach 1712-1726
– zabytkowy budynek domu kupieckiego (Alte Münze) zbudowany w 1748 roku na miejscu
starej średniowiecznej mennicy
– rodzinny dom Johanna Joachima Bechera (1635-1682, alchemika i lekarza, prekursora
kameralizmu w ekonomii
– dom Sophie La Roche (1730-1807), pisarki, autorki powieści sentymentalnych
– dom rodzinny Hansa Purmanna (1910-1966), malarza i grafika
– dom rodzinny Anselma Fuerbacha (1829-1880) malarza klasycystycznego.
Miasto pochwalić się może mnóstwem obiektów sakralnych z których na pewno warto wspomnieć:
– protestancki kościół Pamięci zbudowany w latach 1893-1904 w neogotyckim stylu na
pamiątkę protestu luteran na sejmie niemieckim w Spirze w 1529 roku; mimo, że jego
budowę finansował sam cesarz Wilhelm II Hohenzollern i ewangelicy z całego świata,
projekt zrealizowany został w dość okrojonym zakresie
– rzymskokatolicki kościół pw. św. Józefa zbudowany w latach 1912-1914 na przeciwko
protestanckiego kościoła Pamięci z inicjatywy i środków wiernych zebranych przez
ówczesnego biskupa Spiry, na protest przeciwko budowie protestanckiego kościoła
– rzymskokatolicki kościół pw. św. Germana, najstarszy kościół w mieście założony ok. VII
w, przebudowany w XI w.; od 1956 roku siedziba seminarium duchownego
– gotycka kaplica z 1512 roku urządzona w obecnym parku im. Adenauera, w pobliżu
kościoła pw. św. Bernarda
– klasztor św. Magdaleny założony w 1232 r., w którym później przebywali dominikanki
(1304) wraz z pobliskim kościołem z 1708 roku
– protestancki kościół Najświętszej Trójcy zbudowany w latach 1701-1717
– protestancki kościół Ducha Świętego, pierwszy ewangelicki kościół w mieście zbudowany
w latach 1700-1702
– dzwonnica (Läutturm) będąca pozostałością wieży średniowiecznego kościoła pw. św.
Jerzego z 1312 roku.
– kościół pw. św. Ludwika zbudowany na ruinach kościoła dominikańskiego z 1266 roku,
odnowiony i przebudowany w 1834 roka na kościół seminaryjny; wewnątrz zabytkowy
ołtarz (1485) i antepedium (ok. 1500);
Poza zabytkami odwiedzić można też miejscowe placówki muzealne:
– Muzeum Historyczne Palatynatu, powstałe w latach 1907-1910, posiadające ponad 900
tysięcy eksponatów
– Muzeum Techniki, otwarte w 1991 roku.
Warto jeszcze wspomnieć, że Spirę odwiedził 4 maja 1987 błogosławiony Jan Paweł II, podcza piegrzymki papieskiej po Niemczech.
Waldemar Ireneusz Oszczęda