Kuchnia świętokrzyska łączy w sobie tradycyjną kuchnię chłopską i szlachecką z domieszką tradycji żydowskich. Najpopularniejszymi składnikami są: kapusta, ziemniaki, kasza czy mleko. Potrawy szykowane przez tutejsze gospodynie mają nierzadko zagadkowe nazwy, takie jak: pokrzywianka, kugiel z czermna, parzybroda świętokrzyska, zmiocarz.
Najbardziej charakterystyczna dla regionu kieleckiego jest zupa nazywana zalewajką. Jak wskazuje nazwa jest to barszcz którym zalewa się ugotowane i pokrojone ziemniaki. Równie charakterystycznym daniem jest barszcz biały z kiszonej kapusty podawany głównie w menu wielkanocnym, natomiast na codzienny obiad często podawana jest potrwa zwana zwaną parzybrodą czyli gotowane ziemniaki, z gotowaną kiszoną kapustą polane skwarkami ze słoniny.
Najciekawszym, niezwykłym smakowo daniem jest zupa owocowa, najczęściej wiśniowa lub jagodowa. Podawana jest z ziemniakami i zabielona śmietanką.
Nie wypada wyjechać z tego regionu nie próbując pasternocka, kaszy ze śliwkami czy maści brzucha czy lokalnych trunków sośniaka, czy bzówki. Dania przygotowywane są wg dawnych receptur z produktów z własnych gospodarstw rolnych. Dlatego aby rozsmakować się tej kuchni najlepiej odwiedzić jedno z wielu gospodarstw agroturystycznych.
Świętokrzyska zalewajka
Po raz pierwszy zalewajka pojawiła się w okolicach Łodzi w XIX wieku. Była to typowa chłopska potrawa – prosta i szybka w przygotowaniu, a do tego syta. Zupa doczekała się nawet powiedzenia:
„O zalewajko, potraw królowo, kto ciebie jada ten czuje się zdrowo.“
W regionie świętokrzyskim pojawiła się dawno temu, nie zachowały się jednak żadne wzmianki pozwalające datować czas, w którym trafiła „pod strzechy“. Jest za to do dziś popularna ze względu na czas przygotowania i stosunkowo niski koszt. Przepis na jej przygotowanie przekazywany jest od wielu pokoleń.
Świętokrzyska zalewajka
75 dg ziemniaków
0,5 l żuru
2 średniej wielkości cebule
4 ząbki czosnku
25 dg kiełbasy (białej lub wędzonej)
2 plastry wędzonego boczku
odrobina śmietany
liść laurowy
ziele angielskie (3 lub 4 ziarnka)
sól i pieprz do smaku
słonina do okraszenia.
Ziemniaki obieramy i kroimy w kostkę. Cebulę i czosnek siekamy w drobną kostkę. Do garnka z gotującą się wodą wkładamy pokrojone ziemniaki, kiełbasę lub boczek wędzony w kawałkach. Dodajemy cebulę, liść laurowy, ziele angielskie i ewentualnie namoczone wcześniej grzyby.
Żur doprawiamy z 3-4 łyżkami śmietany. Dodajemy posiekany czosnek. Gdy ziemniaki będą jeszcze lekko twarde, wlewamy przygotowaną wcześniej mieszankę. Przyprawiamy do smaku solą i pieprzem. Gotowe i smacznego.
Kućmok
Nazwa pochodzi z gwary świętokrzyskiej i oznacza po prostu coś zmieszanego, skotłowanego. Na identycznej zasadzie opiera się przygotowanie kućmoka.
Składniki:
1/2 kg ziemniaków
1/2 cebuli
1 lub 2 jajka
1 łyżka mąki pszennej
sól i pieprz do smaku
odrobina tłuszczu
Przygotowanie:
Obieramy ziemniaki i ścieramy je na tarce odlewając nadmiar soku. Dodajemy jajko, mąkę, posiekaną cebulę, sól i pieprz. Całość mieszamy, wrzucamy na rozgrzany na patelni tłuszcz. Aby składniki nie przywarły musimy je stale mieszać do momentu, aż ziemniaki nam się podpieką.
Wykładamy kućmoka na talerz i od razu spożywamy (zimny już nie jest tak smaczny). Można go też podawać ze szklanką schłodzonego mleka.
Kluski śląskie po świętokrzysku
Coprawda jak nazwa wskazuje jest to potrawa kuchni innego regionu, jednak i w świętokrzyskich domach do dziś popularna. Łatwość i szybkość jej przygotowania to cecha główna tejże potrawy. Także składniki do jej przygotowania – łatwo dostępne na wsi i w mieście sprawiły, że kluski śląski doczekały się wielu odmian w zależności od regionu.
Składniki:
1 kg ziemniaków
25 dag mąki ziemniaczanej
1 jajko
sól
Przygotowanie:
Ziemniaki ugotować i przekręcić przez maszynkę do mielenia mięsa. Po wystygnięciu masy dodać mąkę, jajko i sól do smaku. Wymieszać, aż powstanie jednolite ciasto.
Niewielką ilość ciasta (porcja jak na łyżeczkę od herbaty) formujemy w kulkę, delikatnie spłaszczamy i na środku robimy niewielkie wgłębienie. Po uformowaniu wszystkich klusek wrzucamy je do osolonego wrzątku. Gotujemy około 10 minut. Podawać je można okraszone, z mlekiem lub z mięsem polane sosem
Świętokrzyskie ziemniaki w mundurkach
Niniejsza potrawa to kolejna odsłona „umundurowanych“ ziemniaków. Jednak świętokrzyska wersja tej potrawy jest wyjątkowo pyszna
Składniki:
ziemniaki
cebula
kiełbasa wiejska
żółty ser
majonez
keczup
natka pietruszki
ogórek kiszony
tłuszcz do smażenia
sól i pieprz według uznania.
Przygotowanie:
Ziemniaki dobrze opłukać i ugotować w mundurkach, ale tak, by nie były zbyt miękkie, potem odstawić do wystygnięcia. Każdemu schłodzonemu ziemniakowi ostrożnie ściąć wierzch, nie obierając ze skórki. Łyżeczką wydrążyć środek ziemniaka, ale bardzo delikatnie, aby się nie rozkruszył.(Wydrążone środki można wykorzystać np. na sałatkę.) Owinąć ziemniaki folią aluminiową, zostawiając odkryty wycięty wierzch. Pokroić cebulę i kiełbasę (dość drobno) i podsmażyć na patelni, dodając tłuszcz. Gdy się przesmaży (zrumieni), przełożyć do miski. Drobno pokroić kiszony ogórek, wymieszać z przesmażoną kiełbasą. Na tarce zetrzeć trochę żółtego sera, dodać do farszu wraz z pokrojoną natką pietruszki. Połączyć wszystko, mieszając razem z łyżką majonezu i łyżką keczupu. Według uznania dodać sól i pieprz. Tak przygotowany farsz nałożyć do wydrążonych ziemniaków. Na wierzchu posypać startym żółtym serem, ozdobić majonezem i keczupem, potem ułożyć w żaroodpornym naczyniu (dość niskim) i zapiec w piekarniku aż do momentu stopienia się sera. Smacznego!‘
Bidula – kapusta z grochem
‚Jest to tradycyjne danie ludowej kuchni. Można je traktować jako posiłek sam w sobie, podając kapustę z grochem z pajdą chleba, lub jako zamiennik dla ryżu i ziemniaków w potrawach rybnych. W świętokrzyskiej tradycji (zwłaszcza w okolicach Włoszczowic) w I Dzień Świąt Bożego Narodzenia gospodynie nie gotują obiadu. Wigilijną kapustę z grochem krasi się wysmażonym boczkiem lub słoniną i podaje na świąteczny stół.
Składniki:
1 kg kiszonej kapusty
40 dkg grochu
3 cebule
4 łyżki oliwy
5 ziemniaków
majeranek, sól i pieprz
Przygotowanie:
Kapustę gotować do momentu, gdy będzie miękka. Groch wypłukać i gotować w osobnym garnku przez około 15 minut. Po tym czasie dodać do niego ziemniaki i odstawić gdy już będą ugotowane na miękko. Co jakiś czas trzeba groch z ziemniakami przemieszać, aby się nie przypalił. Na oliwie podsmażyć cebulę. Jeżeli w kapuście jest zbyt dużo soku, trzeba go odparować lub odcedzić.
Do tak przygotowanej kapusty dodać przetarte przez sito ziemniaki, groch i podsmażoną cebulę. Doprawić do smaku przyprawami i wymieszać.
Śledź w pomidorach z miodem i cebulą
Składniki:
4 płaty śledziowe (matjasy)
4 cebule średniej wielkości
2 łyżki koncentratu pomidorowego
2 łyżki miodu pszczelego
2 łyżki octu
1/2 szklanki oleju, ewentualnie przyprawy do smaku (wedle uznania)
Przygotowanie:
Cebule oczyścić, obrać i pokroić. Na patelnię wlać część oleju i rozgrzać. Gdy już będzie gorący, wrzucić cebulę i lekko ją podsmażyć. Następnie dodać pozostałe składniki: olej, koncentrat pomidorowy, miód, ocet i przyprawy do smaku. Wymieszać i odstawić, aż przestygnie.
Umyte śledzie ułożyć w słoju, zalać przygotowaną zalewą. Podawać na drugi dzień.
Świętokrzyski murzynek – Ciasto
Składniki:
2-3 szklanki mąki
2 łyżeczki proszku do pieczenia
4 jajka,
pół szklanki wody
4 łyżki kakao
pół szklanki cukru
1 margarynę „Kasię”
powidła śliwkowe
wiórki kokosowe w różnych kolorach
mleczna czekolada
bułka tarta i tłuszcz do smarowania formy.
Przygotowanie:
pół szklanki wody, 4 łyżki kakao, półszklanki cukru, 1 margarynę „Kasię” podgrzać na wolnym ogniu, ciągle mieszając, aż do uzyskania jednolitej masy, którą potem należy przestudzić. Utrzeć 4 żółtka, wlewając ostudzoną masę. Dodać potem 2-3 szklanki mąki (w zależności od gęstości masy) i 2 łyżeczki proszku do pieczenia. Ubić pianę z białek 4 jaj i dodać do ciasta, delikatnie mieszając. Tak przygotowaną masę wlać do wysmarowanej tłuszczem i wysypanej tartą bułką formy i wstawić do piekarnika. Piec w ok. 180 stopniach C.
Po upieczeniu, wystudzić i wyjąć z formy. Przekroić w połowie i posmarować powidłami śliwkowymi. Stopić mleczną czekoladę i polać wierzch ciasta. Zanim czekolada zastygnie całkowicie, posypać wiórkami kokosowymi, tworząc świętokrzyskie paski. Smacznego!
Sernik świętokrzyski – Ciasto
Składniki:
1 kg białego sera
20 dag margaryny (np. „Kasia”)
6 jajek
1 szklanka cukru
2 łyżki mąki ziemniaczanej
cukier waniliowy
rodzynki
tarta bułka i tłuszcz do wysmarowania tortownicy
mleczna czekolada
wiórki kokosowe
Przygotowanie:
Biały ser dwukrotnie zmielić. Margarynę utrzeć z cukrem, dodając kolejno żółtka jaj i zmielony ser. Dodać mąkę ziemniaczaną i rodzynki. Ubić pianę z białek i dodać do masy, delikatnie mieszając. Masę wyłożyć do wysmarowanej tłuszczem i wysypanej tartą bułką tortownicy. Piec około 50 min. Po upieczeniu wystudzić ciasto i wyjąć z tortownicy. Roztopić mleczną czekoladę i polać nią sernik, posypać wiórkami kokosowymi. Smacznego!
Parówki świętokrzyskie – Deser
Składniki:
1/2 kg mąki pszennej
3 dag drożdży
1 jajko
odrobina mleka
szczypta cukru
szczypta soli.
Przygotowanie:
W ćwierć szklanki ciepłego mleka rozpuścić drożdże z dodatkiem szczypty cukru i łyżeczki mąki. Po rozmieszaniu, tak przygotowany zaczyn odstawić do wyrośnięcia.
Do miski wsypujemy mąkę, dodajemy zaczyn, jajko, szczyptę soli i taką ilość mleka, aby z wyrabianego ciasta dało się bez problemów uformować „pączki“. Tak przygotowane parówki świętokrzyskie odkładamy na kilkanaście minut na obsypaną mąką stolnicę lub blat, aby wyrosły.
W tym czasie do dużego garnka wlewamy wodę (do 1/4 objętości) i od góry nakładamy lnianą ściereczkę obwiązując ją na garnku mocnym sznurkiem. Gdy woda zacznie się gotować wkładamy na ściereczkę wyrośnięte już parówki i przykrywamy pokrywką i gotujemy około 15-20 minut. Uwaga! Nie mogą się maczać we wrzątku. Podajemy na półmisku posypane grubym cukrem.
Świętokrzyskie paczuszki – Przystawka
Składniki:
papier ryżowy (jak do sajgonek)
cienkie plasterki szynki wiejskiej
cienkie plasterki żółtego sera
szczypiorek
keczup
Przygotowanie:
Papier ryżowy (najpierw 1 płat) zamoczyć chwilę w wodzie, po czym wyjąć i położyć na desce, aby namiękł (przygotować tak jak w przepisie na opakowaniu). Plasterek szynki pokroić na drobne paseczki. Podobnie przygotować żółty ser. Kilka pasków pokrojonej szynki położyć na środek miękkiego płatu papieru ryżowego. Dołożyć kilka pasków żółtego sera (nie za dużo, aby dało się zawinąć). Zawinąć jak gołąbki – najpierw brzegi, potem zrobić rulonik. Owinąć paczuszkę szczypiorkiem (można i bez niego). Tak postępować z każdym płatem. Potem przystawkę wstawić do mikrofalówki na pół min. albo na chwilę do nagrzanego piekarnika, aby ser w środku się stopił. Paczuszki są doskonałą przystawką, a smakują jeszcze lepiej, kiedy po wyjęciu położy się na nich kropkę z keczupu (zdjęcie zrobione jest przed zapieczeniem). Smacznego!
Sałatka czosnkowa
Składniki:
puszka kukurydzy
kilka pieczarek marynowanych
4 ząbki czosnku
ananas w puszce
kilka plastrów szynki
papryka konserwowa
2 jajka ugotowane na twardo
majonez
Przygotowanie:
Do miski wsypać odcedzoną kukurydzę z puszki. Dodać pieczarki pokrojone w kostkę, jajka i ananasa (nie całą puszkę, tylko kilka plastrów, w zależności od upodobania). Plastry szynki pokroić na paseczki, podobnie zrobić z 1 płatem czerwonej papryki konserwowej. Przez praskę przecisnąć czosnek. Wszystkie składniki wymieszać i dodać majonez. Sałatka ma niezapomniany smak i jest doskonała na podniesienie odporności organizmu! Smacznego!
Ciekawe strony:
http://www.pieknywschod.pl/pl/wojewodztwa/swietokrzyskie/kuchnia-regionalna
Slovak 
Polish