Poszła młódź do lasu,
Pustką stoją dwory,
Pozostał pod strzechą
Kto stary, lub chory.
Maria Konopnicka – Rok 1863
Pułk Opoczyński utworzony został przez ppłk Jana Rudowskiego na podstawie rozkazu gen. Józefa Hauke Bosaka z 10 stycznia 1864 roku w ramach Dywizji Sandomierskiej II Korpusu „Krakowskiego” .
Uformowany był z luźnych lub wcześniej rozbitych przez Rosjan oddziałów powstańczych i uzupełniony później przez ochotnika. Według przewidywanego przez gen. Hauke-Bosaka schematu organizacyjnego miał posiadać:
– dwa bataliony piechoty
– batalion kosynierów
– batalion rezerwowy
– szwadron jazdy.
Batalion tworzyć miały 4 kompanie w liczbie 5 oficerów i 74 szeregowców.
Dowództwo pierwszego batalionu i jednocześnie całego pułku gen. Hauke-Bosak powierzył ppłk Janowi Rudowskiemu. W przypadku drugiego batalionu ograniczył się tylko do wskazania p.o. dowódcy w osobie kapitana Koroniewicza.
W rzeczywistości Pułk Opoczyński tworzył:
– 1 kadrowy batalion strzelców, będący liczebnie i bojowo najbardziej wartościowym
oddziałem powstańczym, pod dowództwem majora Matwieja Bezkiszkina, w którego skład
wchodziła:
– 1 kompania – dowódca kapitan Władysław Ciepły
– 2 kompania – dowódca kapitan Ryszard Rząśnicki 1 (inne źródła podają kapitan Bereza 2).
O innych kompaniach wspominanego batalionu, o ile w ogóle istniały, nic nie wiadomo.
– 2 batalion strzelców dowodzony (od marca 1864) przez kapitana Waltera, oficera
kadrowego byłego Pułku Miechowskiego rozbitego pod Opatowem (21.02.1864); przed
Walterem jako dowódcę batalionu wspomina się nieznanego bliżej Majewskiego 3.
– 3 batalion dowodzony przez majora Mieczysława Szemiota, byłego oficera rosyjskiego
– szwadron jazdy rotmistrza Juliusza Solbacha (lub Selbacha, inne źródła podają też Stanisław
Solbach, Zollbach 4)
– osobista eskorta dowódcy pułku (ppłk Jana Rudowskiego) w liczbie 50 kawalerzystów,
dowodzona przez porucznika Kornieja Minaty, byłego szeregowca Wołyńskiego Pułku
Ułanów, który podczas walk powstańczych awansował na oficera (inne źródła podają też
porucznik Minetti 5).
Żadne ze znanych źródeł historycznych nie odnotowuje istnienie zakładanego przez gen. Hauke – Bosaka, batalionu kosynierów. W Pułku Opoczyńskim Jana Rudowskiego przypuszczalnie więc formacji kosynierów nie było.
Kadrę dowódczą i oficerską pułku tworzyli przeważnie byli zawodowi oficerowie rosyjscy, którzy z różnych powodów dobrowolnie przyłączyli się do powstania.
Mimo ogromnych kłopotów i nie sprzyjających okoliczności, Rudowskiemu i jego oficerom udało się utworzyć podstawy pułku i przygotować go do przyjęcia wiosną 1864 nowego masowego ochotnika.
Poszczególne bataliony operowały przeważnie w lasach powiatu opoczyńskiego i opatowskiego. Pierwszy batalion kadrowy Bezkiszkina przebywał w okolicy Samsonowa, drugi batalion w okolicy Końskich, trzeci natomiast koło Wąchocka. Jedynie eskorta dowódcy pułku przesuwała się z obozu do obozu.
Poszczególne formacje Pułku Opoczyńskiego dość długo wlaczyły i nękały nieprzyjaciela. Nie były jednak w stanie odwrócić nieuniknionej klęski powstania. Podobnie jak inne oddziały powstańcze, zostały w końcu pokonane, rozbite i rozproszone przez lepiej uzbrojonych, wyszkolonych i liczebnie przeważających Rosjan.
I tak 10 marca 1864 rosyjskiej lotnej kolumnie porucznika Medianowa udało się zaskoczyć obozujący w lasach pod Wąchockiem szwadron jazdy rotmistrza Solbacha z resztą jazdy sandomierskiej oraz trzeci batalion majora Szemiota. Rosyjscy dragoni i kozacy pobili powstańców. Sześćdziesiąciu z nich, łącznie z dowódcą szwadronu poległo na miejscu, mnóstwo było rannych a trzydziestu dostało się do niewoli. Po klęsce powstańców szwadron jazdy i trzeci batalion Pułku Opoczyńskiego właściwie przestały istnieć. Co prawda major Szemiot z resztką ocałałych żołnierzy próbował jeszcze walczyć, ale 19 kwietnia 1864 został pokonany w potyczce pod Radkowicami przez oddział majora Bergmana. Sam Szemiot poległ wraz z czterema innymi oficerami batalionu. Tym samym rzeci batalion ostatecznie przestał istnieć.
9 kwietnia 1864 roku rosyjska kolumna dowodzona przez majora Zagriażskiego rozbiła w lesie pod Klinowem 6 drugi batalion kapitana Waltera w sile 60 ludzi. W potyczce zginęło wielu powstańców a kilkudziesięciu dostało się do niewoli. W ten sposób kolejna formacja Pułku Opoczyńskiego przestała istnieć.
Na polu walki pozostał jedynie pierwszy kadrowy batalion strzelców majora Bezkiszkina i niewielka eskorta dowódcy pułku.
Oddział Bezkiszkina dość długo szczęśliwie unikał obław i pościgów. Jednak wraz z przybywającymi dniami topniały jego szeregi jak śnieg na wiosnę. Rosjanom w końcu udało się wytropić i schwytać jego dowódcę. Dokładne okoliczności końca pierwszego batalionu i pojmania majora Bezkiszkina nie są znane. Ze źródeł rosyjskich wiadomo tylko, że Bezkiszkin pojmany został 27 kwietnia 1864 w jakiejś leśniczówce przez kozaków ppłk Zankisowa, których wcześniej 16 marca 1864 pokonał w Bliżynie 7.
Z raportu Zankisowa z czerwca 1864 roku do radomskiego naczelnika wojennego gen. Bellagarde wynika, że oficerowie i kozacy jego liniowej sotni z Kubańskiego kozackiego dywizjonu Sigidowa, wykazać musieli się przy pojmaniu Bezkiszkina szczególną odwagą i poświęceniem, ponieważ ten strzelał do nich z dwóch rewolwerów.
Major Bezkiszkin trafił pod wojskowy sąd polowy w Radomiu, który skazał go na śmierć. Bohaterski oficer poniósł śmierć na szubienicy 17 maja 1864.
Po końcu pierwszego batalionu, widząc beznadziejność kontynuowania walki powstańczej, dowódca pułku Jan Rudowski zdecydował 4 maja 1864 o rozwiązaniu formacji i opuszczeniu Sandomierskiego. Udało mu się przedostać do Galicji i dożyć spokojnej starości. Inni dowódcy mieli mniej szczęścia. Dowódcę jego eskorty por. Kornieja Minaty Rosjanie aresztowali podczas próby przejścia kordonu granicznego pod fałszywym dokumentem wystawionym na nazwisko Zawadzki. Został osądzony i stracony w Radomiu (27.06.1864).
Tak zakończyła się walka Pułku Opoczyńskiego jako formacji powstańczej.
Warto jeszcze dodać, że wspominaną Dywizję Sandomierską II Korpusu „Krakowskiego” tworzyły następujące formacje:
– Pułk Opoczyński (ppłk Rudowski)
– Pułk Radomski
– Pułk Opatowski
– Pułk Sandomierski
– kawalerii dywizji (mjr. Markiewicz)
– artyleria dywizji.
Waldemar Ireneusz Oszczęda
__________________________
1 Bitwy i potyczki 1863-1864 – na podstawie materyałów drukowanych i rękopiśmiennych
Muzeum Narodowego w Rapperswilu opracował Stanisław Zieliński, bibliotekarz muzeum,
Muzeum Narodowe w Rapperswilu, Rapperswil 1903
2 Franciszek Wojciechowski, rękopis wspomnień powstańczych spisanych ok. 1917 roku dla
prezesa Radomskiego Koła Weteranów 1863 r., Józefa Wojdackiego
3 Franciszek Wojciechowski, rękopis wspomnień powstańczych spisanych ok. 1917 roku dla
prezesa Radomskiego Koła Weteranów 1863 r., Józefa Wojdackiego; wzmiankowany też
pośrednio – WAP Radom, Naczelnik Wojenny 46
4 http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=n16
5 Franciszek Wojciechowski, rękopis wspomnień powstańczych spisanych ok. 1917 roku …
6 Stanisław Zieliński w opracowaniu „Bitwy i potyczki 1863-1864 …” /Rapperswill 1903/
wspomina Klinowo (Opoczyński las).
Jak podaje strona internetowa: www.powstanie1863.muzeumhistoriikielc.pl opracowana
przez Jerzego Kowalczyka przy opisie mogiły powstańczej w Prymusowej Woli, na
podstawie opracowania S. Zielińskiego i badań Jana Piotra Dekowskiego opublikowanych
w publikacji „Powstanie Styczniowe 1863-1864 w Tomaszowie Mazowieckim i sąsiednich
powiatach” /Tomaszów Mazowiecki 1938, Druk. F. Pruski, s. 11-13/ przyjęto, że
wspominana potyczka oddziału kpt. Waltera z kolumną rosyjską ppłk Zagriażskiego
odegrała się w lesie między Prymusową Wolą i Klinami Januszewskimi. Ciała powstańców
poległych pod Klinami złożone miały być w bratniej mogile w lesie pod Prymusową Wolą.
Natomiast Jan Kulpiński, historyk zajmujący się okresem powstania styczniowego w
rejonie Bodzentyna, doszedł w swoich badaniach do wniosku ((Echo Łysogór, Rok XVI nr
4/08 (123), Bodzentyn 2008, str. 14), że wymienione przez S. Zielińskiego „Klinowo” to
miejscowość Klonów k. Bodzentyna.
7 Bitwy i potyczki 1863-1864…