PODOLÍNEC

(pol. Podoliniec) malownicze spiskie miasteczko leżące nad Popradem, na pograniczu Popradskej kotliny (pol. Kotlina Popradzka), pogórza Spišskej Magury (pol. Magura Spiska) i Levočských vrchov (pol. Lewockie Góry). Położone przy starym szlaku handlowym łączącym Spisz z Polską oraz ze wschodnią częścią Słowacji i jej ośrodkami, miastami Prešov (pol. Preszow) i Košice (pol. Koszyce). Obecnie zamieszkałe przez ok. 3 200 mieszkańców.

Na początku swojej historii, Podoliniec był starą osadą słowiańską, istniejącą już zapewne w czasach Wielkiej Morawy. Po zaniknięciu wspominanej organizacji państwowej Słowian, Podoliniec wraz z okolicą stał się w X wieku terenem rywalizacji o wpływy pomiędzy rodzącym się Państwem Polskim i Węgrami. W X i XI w. dostał się pod władzę polskich Piastów, którzy w XII w. musieli coraz tutaj częściej stawiać czoła naporu węgierskiemu.

W pracach niektórych historyków słowackich wzmiankuje się, że Podoliniec w XII wieku należał do Polski. Wiadomo też, że w tym czasie podlegał z pewnością polskiej organizacji kościelnej.

W 1235 r. papież Grzegorz IX w swoim liście z włoskiej Perugii polecił wysokim polskim kościelnym przedstawicielom w Gnieźnie i we Wrocławiu, aby sprawdzili skargę krakowskiego biskupa na duchownych węgierskich, którzy mają bezprawnie wybierać dziesięcinę z kościoła Panny Marii w Podolińcu i z innych okolicznych kościołów. Na podstawie tego można więc z dużym prawdopodobieństwem przypuścić, iż Podoliniec z okolicą był w granicach diecezji krakowskiej. Najistotniejszym w każdym bądź razie jest fakt, iż w dokumencie tym po raz pierwszy wspomina się podoliniecką farę. W 1241 r. miejscowość napadli i zniszczyli Tatarzy.

Z innego dokumentu datowanego rokiem 1244 dowiedzieć się można, że książę krakowski Bolesław Wstydliwy darował Podoliniec wraz z  otaczającymi go lasami niemieckiemu rycerzowi Henrichowi (Henrykowi) dziękując mu w ten sposób za zasługi położone w walkach z Tatarami, którzy miejscowość dwukrotnie zniszczyli przy swoich najazdach na Słowację w 1241 i później 1285 r. Z polecenia żony Bolesława, kiężniczki Kunegundy czyli św.Kingi, córki króla węgierskiego Beli IV, zbudowano w Podolińcu zamek.

Z zachowanych źródeł historycznych wiadomo również, że opanowanie wojskowe Podolińca i okolicy przez Polskę nastąpiło po II połowie XIII w. Podoliniec i rejon pogranicznego miasta Stará Ľubovňa (pol. Lubowla) dostał się pod władzę książąt małopolskich w związku z buntem spiskiego żupana Rolanda przeciw węgierskiemu królowi Władysławowi IV Kumańskiemu. Bunt Rolanda zlikwidowało wojsko księżniczki Kingi, które później  pozostało na długo w opanowanej przez siebie okolicy.

Rozwój Podolińca w końcu XIII w. przerwał ponowny najazd Tatarów. Oddziały tatarskie dowódzone przez Nogaj chana dotkliwie zniszczyły miasto i okolicę w 1285 r.

W innym dokumencie wcześniej wymienionego króla Beli IV pochodzącym z 1256 r., Podoliniec wspominany jest jeszcze jako wioska. W końcu XIII w. był już jednak miastem ponieważ w 1292 r. uzyskał prawa miejskie, magdeburskie. Na podstawie przywileju władającego Krakowem, czeskiego króla Wacława II otrzymał Podoliniec zwolnienie z myta w całej Małopolsce i prawo składu. W tym czasie zamieszkiwany był przez przeważnie saskich kolonistów, którzy doprowadzili do jego odrodzenia po najazdach tatarskich. Dokument królewski Wacława II z 1292 r. nakazuje pozostałym miastom spiskim udzielenie pomocy przy budowie murów obronnych miasta i m.in. na mieszkańców miejscowości Ľubovňa (pol. Lubowla) i Hniezdne (pol. Gniazda) nałożył obowiązek pomocy przy budowie murów obronnych Podolińca, a nakazywał im chronienie się właśnie tam w przypadku niebezpieczeństwa. Jeszcze w tym samym roku miasto otrzymało przywilej warzenia własnego piwa czyli założenia browaru i prawo myta.

Papież Bonifacy VIII udzielił 29 marca 1298 odpustu tym, którzy pomogą przy budowie nowego kościoła Panny Marii w Podolińcu znajdującego się według dokumentu papieża, na terenie diecezji krakowskiej. Podoliniec w dalszym ciągu był własnością prywatną i zarządzany był przez wspominanego wcześniej rycerza Henryka i później jego spadkobierców. Co prawda, w latach 30.tych XIV w. kasztelani już istniejącego zamku w Lubowli starali się rozciągnąć swoją jurysdykcję i na Podoliniec, lecz jego mieszczanie zaprotestowali do króla, który w 1343 r. potwierdził ich swobody. Królował  wówczas Ludwik I Wielki (w Polsce zwany Węgierskim), będący zarówno władcą Polski, jak i Węgier. W połowie XIV w. Polska, straciła przypuszczalnie całkowicie kontrolę nad terytorium z Podolińcem i suwerenną władzę sprawują tutaj panowie węgierscy. W 1391 r. mieszczanie podolinieccy wykupili w zasadzie prawa potomków rycerza Henryka. W 1404 r. wspominane wcześniej przywileje miejskie potwierdził król czeski i węgierski  Zygmunt Luksemburski. W cztery lata później Zygmunt darował miasto Podoliniec i zamek lubowelski szlachcicowi Perény (1408 r.), łącząc w ten sposób w jeden dominialny organizm miasta Stará Ľubovňa, Hniezdne i Podolínec (Lubowlę, Gniazda i Podoliniec). Rok później pozwolił na budowę zamku w murach miejskich. W mieście wybudowano więc niewielką twierdzę miejską, która oddała szczególne usługi w 1441 r., gdy miasto udało się obronić przed atakiem husytów. W 1412 r. ten sam władca nadał Podolińcowi prawa wolnego miasta królewskiego, z prawem składu, wolnego myta i cła. W kilka miesięcy później, Podoliniec wraz z  innymi miastami Spisza wszedł w skład zastawu Zygmunta Luksemburczyka na wysoką jak na owe czasy pożyczkę 37 tysięcy kop czeskich groszy (ok. 80 tysięcy złotych florenów) zaciągniętą u polskiego króla Władysława Jagiełło. Król węgierski pożyczone pieniądze pochodzące z kontrybucji po przegranej przez Krzyżaków wojnie zużytkował  na prowadzenie licznych wojen, głównie z Wenecją o wpływy w Dalmacji. Wspominana pożyczka nigdy nie została Polsce zwrócona.

W ten sposób od XV do XVIII wieku Podoliniec wraz z innymi, jeszcze  piętnastoma miejscowościami Spisza podlegał polskiemu staroście urzędującemu na zamku w Lubowli i był jednym z najważniejszych miast regionu. Przy okazji warto wspomnieć, że Starostwo Spiskie sprawował między innymi słynny polski rycerz Zawisza Czarny i w latach 1596 – 1735 dziedzicznie ród Lubomirskich. Natomiast Kazimierz Poniatowski, brat króla Stanisława Augusta, był ostatnim polskim starostą spiskim.

Zaraz po objęciu zarządu zastawionych miast przez Polskę, okręg Podoliniec-Gniazda- Lubowla został wyodrębniony i traktowany w sposób szczególny jako teren przywrócony Polsce chociaż sama treść traktatu zastawnego nie upoważniała władców polskich do takiego postępowania. Przez ponad trzysta lat miasto korzystało z przywilejów, jakich udzielali mu zarówno władcy polscy jak i węgierscy. Duże znaczenie miało w szczególności prawo składu oraz przywileje targowe, które zwłaszcza w połowie XVI w. doprowadziły do rozbudowy miasta. W XVIII i XIX wieku Podoliniec posiadał największą ilość przywilejów z miast Spisza zapewniających organizowanie jarmarków. Najstarszym z nich był przywilej odbywania dwóch jarmarków uzyskany od króla Zygmunta Luksemburskiego (25 VII 1409). Od polskiego króla Jana Kazimierza uzyskał przywilej odbywania czterech jarmarków (2 I656). August II natomiast (20 II 1704) udzielił miastu przywilej dwóch jarmarków i August III (3 VI 1750) też dwóch jarmarków. Na podstawie wymienionych przywilejów odbywało się corocznie w Podolińcu 8 jarmarków: w końcu stycznia, w ostatnim tygodniu Postu, w tygodniach przypadających na imieniny św.Filipa i Jakuba, w końcu czerwca, 25 i 26 lipca, w tygodniu św.Wawrzyńca, w tygodniu św.Szymona i Judy oraz w końcu listopada. Odbywały się również jarmarki organizowane tak, że w jeden dzień był targ rolniczy ze sprzedażą inwentarza a w inny targ handlowy. Podolínec posiadał również prawo odbywania w każdy czwartek cotygodniowych targów handlowych oraz w każdy piątek rolniczych. Oprócz cotygodniowych targów mógł się w okresie od Michała do Wielkiej Nocy odbywać w każdą sobotę targ mięsny.

Rozwijały się także rzemiosła – szczególnie garncarstwo, kożusznictwo, kowalstwo, szewstwo i tkactwo (znane delikatne płótno i adamaszek).

W 1642 r. w mieście powstał klasztor przybyłych z Polski pijarów, przy którym działało do 1919 r. słynne kolegium, kształcące na poziomie gimnazjalnym chłopców z Polski, Słowacji i Węgier.

W 1769 roku, Austria wykorzystując ówczesne ogólne osłabienie i kryzys Królestwa Polskiego oraz pomoc polskich miast spiskich udzieloną Konfederacji Barskiej, zajęła Starostwo Spiskie. Wkrótce po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r., Podoliniec przypadł Austriakom i został przez Marię Teresę wcielony do Austrii. Do 1876 r. należał do utworzonej przez Austriaków Prowincji XVI Miast Spiskich obejmującej wszystkie miasta byłego polskiego zastawu, które były zarządzane przez Austrię na trochę innych prawach niż pozostałe miasta Spisza i kraju. Potem przeszedł znów z rąk Austriaków pod administrację węgierską. Do 1894 roku pełnił rolę siedziby byłego powiatu starolubowlańskiego. Pod rządami węgierskimi został aż do chwili zakończenia pierwszej wojny światowej i utworzenia w 1918 r. niepodległej Republiki Czechosłowackiej. Konferencja ambasadorów obradująca 28 lipca 1920 r. w Londynie zadecydowała o przebiegu polsko-czechosłowackiej linii granicznej na obszarze Zamagurza Spiskiego tak, że miasta byłego zastawu spiskiego znalazły się definitywnie na obszarze Czechosłowacji. I tak już pozostało do czasów nam współczesnych.

W II połowie XVI w. powstał zachowany do dziś miejski układ architektoniczny. Jego centrum stanowi soczewkowato rozszerzający się wzdłuż głównej drogi niezbyt historycznie naruszony rynek z kościołem Wniebowzięcia NMP i renesansową dzwonnicą. Otoczony jest dwutraktowymi domami z przejazdem i trójosiową fasadą, z charakterystycznymi półokrągło zakończonymi bramami z których zachowało się conajmniej 30 budynków mieszczańskich, późnorenesansowych kamieniczek i domów z  XVI i XVII w., w nienaruszonym stanie budowlanym z oryginalną dyspozycją wnętrz. W tylnych częściach parcel stoją zwykle parterowe zabudowania gospodarcze, pośrodku podwórzy zaś studnie. Przeróbki budowlane są w większości wypadków widoczne tylko na elewacjach i mimo zwłaszcza powojennej rozbudowy, centrum zachowało swój średniowieczny charakter, z typowymi cechami gotycko-renesansowego spiskiego miasteczka. W 1950 r. Podolínec uznano za miejski rezerwat zabytków.

Na rynku zobaczyć można pierwotnie gotycki rzymskokatolicki kościół farny Wniebowzięcia NMP niosący ślady późniejszych przeróbek budowlanych. Zbudowany został na początku XIII w., przebudowany w końcu XIII i w połowie XIV w., rozbudowany po pożarze w 1684 r. i w XVIII w. oraz uszkodzony w wyniku trzęsienia ziemi i powodzi w 1789 i 1813 roku. Jego wystrój cechują elementy baroku. Pierwotnie był jednonawowy, rozbudowany później przez dobudowanie dwóch bocznych kaplic, otwierających się arkadowo do wnętrza. W środku elementy gotyckie – żebrowe sklepienie, portale, skarpy i okna. W prezbiterium polichromia z motywami biblijnymi z lat 1380-1360 i innymi freskami. W głównym ołtarzu z lat 1700-1710 znajduje się gotycka rzeźba znanej Madonny z Podolińca z ok. 1360 r. Gotycka jest także brązowa chrzcielnica z II połowy XIV w., wykonana w Spiskiej Nowej Wsi. Krucyfiks pochodzi z początku XVI w. Pozostały wystrój wnętrza przeważnie barokowy. Kiedyś cenne urządzenie stanowił między innymi wywieziony do Polski średniowieczny ołtarz skrzydłowy z XVII w. Inny z cennych ołtarzy wywieziony został do zamku Plaveč (pol. Pławiec), gdzie spłonął w pożarze kapliczki zamkowej. Gotycka rzeźba św. Katarzyny (z ok.1425-30) od 1911 r. znajduje się w zbiorach Muzeum Sztuk Pięknych w Budapeszcie. Ołtarz główny wykonał Ján Lerch w latach 1700-1710. Freski namalował Anton Schmidt żyjący w latach1718-1784, znany malarz ołtarzy i fresków.

Obok kościoła farnego zauważyć można renesansową dzwonnicę z 1659 r. w kształcie prostopadłościennej wieży, trzykondygnacyjną budowlę z piwnicą i szczytową typową dla renesansu bogatą attyką dachową tzw. polską. Na piętrze urządzony był ratusz dostępny przystawionymi arkadowymi schodami. Wewnątrz obiektu znajduje się cenny dzwon wykonany w 1392 r. Obok wejścia zauważyć można na murze łaciński napis z 1593 r. pochodzący z czasów kasztelana Sebastiana Lubomirskiego.

Współczesny ratusz będący siedzibą urzędu miejskiego, wybudowany został na zachodniej stronie rynku w 1903 r. Przy jego budowie wykorzystane zostały ruiny istniejącego znacznie wcześniej na tym miejscu budynku. Przypuszcza się, że tym budynkiem była prawdopodobnie niewielka miejska twierdza z 1408 r.

Na wielu miejscach wokół miasta widać jeszcze resztki średniowiecznych murów obronnych zbudowanych w XIII-XIV wieku. Najlepiej zachowane z nich w prawie nienaruszonym ciągu są fragmenty z trzema basztami na południowym skraju miasta oraz barbakanu we wschodniej części rynku, obok klasztoru pijarów.

Niedaleko rynku zobaczyć można inne bardzo ciekawe obiekty i zakątki miasta. Takim jest na przykład mieszczański dom przy Letnej ulicy oznaczony w przeszłości numerem 69, gdzie ponoć odegrały się sceny i wydarzenia opisane później w „Podolińskim straszydle”. Interesującą ulicą są też tzw. „Zadky” czyli domy zwrócone do siebie tylną zabudową utworzoną budynkami gospodarczymi, których elewacje frontowe skierowane są na ulicę Letnią i rzekę Poprad. Historyczny „ostrów” miasteczka zwany Jensula znaleźć można za Mlynským jarkom.

Na miejscowym cmentarzu zobaczyć można natomiast romańsko–gotycką kapliczkę św.Anny przebudowaną o  renesansowo–barokowym wnętrzu. Najstarszy zachowany obiekt sakralny w mieście posiada romańską absydę z połowy XIII w. z nawą z początków XIV w. i rozbudowaną ok. 1600 r. Główny ołtarz pochodzi z II połowy XVII w.

W XVII wieku w mieście aktywnie działali pijarzy o czym świadczy zachowany były klasztor i barokowy kościół wybudowany w latach 1642–51 po zewnętrznej stronie ówczesnych murów miejskich, przez wiedeńskiego budowniczego Poschbergera. Wystrój wnętrza odpowiada ówczesnemu stylu baroku. Fundatorem kompleksu budynków z pierwszym klasztorem pijarów w Europie Środkowej był książę Stanisław Lubomirski będący wówczas panem na zamku w Lubowli i starostą spiskim. Klasztor posiada cztery narożne wieże. W bryle kościoła wyróżniają się dwie wieże połączone ryzalitem. Na rokokowym łuku sklepienia nawowego przedstawione są sceny z życia św.Antoniego z Padwy i św.Franciszka Xawierskiego, które wykonał Andrej J.K.Trtina (1750-1790), znany słowacki malarz z Šariša działający we wschodniej Słowacji.

Podoliniecki klasztor pijarów był pierwszy w środkowej Europie i postawiony został jeszcze za życia założyciela zakonu, św. Józefa Kalasantego, który klasztor ten osobiście odwiedził. Przy klasztorze wystawiono kościół pod wezwaniem św. Stanisława, krakowskiego biskupa, męczennika i patrona diecezji krakowskiej której Podolínec podlegał kościelnie do 1769 r. Dwie wieże kościelne o wysokości 44 metrów, są charakterystycznym symbolem miasta. Nad wejściem jest obraz św. Stanisława. W głównym ołtarzu z 1688 r. umieszczony został dziesięciometrowy obraz z krakowskiej szkoły Tomasza Dolabelli ukazujący świętego Stanisława, wskrzeszającego Piotrowina. Obok obrazy św. Józefa Kalasantego i św. Jana Nepomucena, wyżej – wizerunek św. Jerzego walczącego ze smokiem. Pięknym dziełem sztuki jest bogato zdobiona barokowa ambona. Są na niej rzeźby przedstawiające czterech ewangelistów i zmartwychwstałego Chrystusa. W prezbiterium jest także drewniana rzeźba Panny Marii, którą wyrzeźbił w 1951 r. jeden z internowanych przez władze komunistyczne zakonników. Boczny ołtarz poświęcony jest św. Katarzynie Męczennicy. Po przeciwnej stronie – kaplica, a w niej ołtarz św. Filipa z Neri. Przed nim wizerunek kopii rzymskiej Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, malowany na blasze, ozdobiony złotymi koronami. Organy kościelne wykonała firma Rieger z morawskiego Krnova w r. 1946.

Pijarzy przebywali w Podolińcu do 1919 r. W trzy lata później klasztor wraz z  kościołem przejął zakon redemptorystów. Po drugiej wojnie światowej, w wyniku zmian ustrojowych, zakon i klasztor tak jak i inne instytucje Kościoła katolickiego na terenie Czechosłowacji, uległy kasacji. Budynki klasztorne na długi okres czasu (1950-1962) zmieniły swoje znaczenie pełniąc funkcję więzienia i obozu koncentracyjnego dla zakonników i zakonnic różnych zakonów, księży katolickich i grekokatolickich z  całej Słowacji. Po 1962 r. pomieszczenia  budynku klasztornego  przekazano dla potrzeb szkoły państwowej. Zmiany społeczno–polityczne w Czechosłowacji pod koniec lat 80.tych XX w. spowodowały, że w 1990 r. klasztor zwrócono redemptorystom.

O otwarcie w 1642 r. podolińskiego, przyklasztornego gimnazjum – polskiej szkoły kształcącej światłych i uczonych ludzi, ogromną miarą zasłużył się zakon pijarów czyli  Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych. W pierszym roku naukę w kolegium podolińskim podjęło 189 studentów. Polscy pijarzy kierowali i prowadzili założoną przez siebie szkołą do 1782 r. Warto wspomnieć, że rektorem i nauczycielem w gimnazjum był ksiądz Stanisław Konarski /właściwie Hieronim Franciszek Konarski/ (1700-1773), znany polski pedagog i reformator oświeceniowy, który w tamtejszym kolegium rozpoczął nowicjat i nauczał w latach  1719-1721. Inną znaną postacią związaną z gimnazjum w Podolińcu był Franciszek Ksawery Dmochowski (1762-1808), polski poeta, krytyk literacki, publicysta, działacz polityczny.

Po pierwszym rozbiorze Polski i zajęciu miast spiskich przez Austriaków, Maria Teresa zniosła urzędowo język polski zastępując go obowiązkowym niemieckim. Od II połowy XIX w. natomiast nauka odbywała się w języku węgierskim.

Działalność gimnazjum zakończyło opuszczenie klasztora przez pijarów w 1919 roku. Chociaż po zakończeniu I wojny światowej i powstaniu niepodległej Czechosłowacji, w powiecie Stará Ľubovňa istniała tylko jedna szkoła średnia, którą było właśnie gimanzjum pijarskie w Podolińcu, to jednak decyzją władz wymieniona szkoła została w 1919 r. zamknięta. W ten sposób obydwa czechosłowackie pograniczne powiaty, Spišská Stará Ves (pol. Stara Wieś Spiska) i Stará Ľubovňa (pol. Lubowla) przez wiele lat nie posiadały żadnej szkoły średniej.

Z zachowanych dokumentów wynika, że ówczesny wojewoda spiski uważał ponowne otwarcie ośmioklasowego gimnazja w Podolińcu za bezcelowe i niepotrzebne. Twierdził, że już w okresie rządów węgierskich utrzymanie szkoły było niemożliwe ponieważ do szkoły uczęszczało zbyt mało uczniów ponieważ powiaty Spišská Stará Ves i Stará Ľubovňa nie posiadały potrzebnej liczby dzieci. Oprócz tego dzieci z okolicy Podolińca i z powiatu Spišská Stará Ves uczęszczać mogą do słowackiego realnego gimnazjum w Lewoczy, słowackiej szkoły handlowej w Kieżmarku lub do słowackiego gimnazjum w mieście Spišská Nová Ves (pol. Nowa Wieś Spiska) i rodzice nie muszą ich posyłać do niemieckiego gimnazjum w Kieżmarku. Ponowne otwarcie gimnazjum w Podolińcu według jego zdania wymagało by od państwa znacznych wydatków i to kosztem już otwartych gimnazji słowackich. Częściowo jednak uwzględnił żądania mieszkańców Podolińca i jego okolicy proponując otwarcie w tym mieście czteroklasowej szkoły miejskiej pod warunkiem, że do 15 lipca 1921 roku zgłosi się wystarczająca liczba uczniów.

Miasto Podolínec i powiaty Spišská Stará Ves oraz Stará Ľubovňa starały się o ponowne otwarcie gimnazja w Podolińcu lub przynajmniej szkoły miejskiej. Popierał ich w tym nawet urząd powiatowy w Starej Wsi Spiskiej, który w prośbie skierowanej do ministerstwa szkolnictwa i oświaty narodowej między innymi pisał, że „obydwa powiaty pograniczne szkołę średnią nie posiadają i ubogi lud nie może swoich synów nigdzie blisko kształcić, ponieważ do miast dalej położonych wysyłanie synów wiąże się ze znacznymi kłopotami i wydatkami”.

Walka o otwarcie gimnazja pomiędzy obywatelami i władzą była kontynuowana przez następne lata. W 1931 r. podczas wizyty ministra szkolnictwa Ivana Deréra w Kieżmarku, wystąpiła przed nim deputacja z Podolińca żądająca przełożenie gimnazja z Kieżmarku do Podolińca oraz aby państwo wybudowało budynek szkoły ludowej (podstawowej). Minister szkolnictwa ustosunkował się do tego w ten sposób, że żądania podolińskich mieszkańców uważa za przeżytek i gimnazjum w Kieżmarku w interesie czechosłowackiego ducha musi tutaj pozostać. Do ponownego otwarcia gimnazjum w Podolińcu więc już nigdy nie doszło.

Jednak ze względu na pilne potrzeby powiatu Stará Ľubovňa i Spišská Stará Ves w dziedzinie szkolnictwa, w dniu 11 listopada 1926 roku rozpoczął się pierwszy rok nauki w nowej szkole mieszczańskiej w Starej Lubowli, która działa do dnia dzisiejszego.

Literatura i źródła:

Oszczęda W. I., Wieści ze Słowacji, Staszów-Žilina 2002, str. 117-119; Oszczęda W. I., Wieści ze Słowacji II, Opoczno 2006, str. 69-82; Oszczęda W. I., Z kart historii spiskiego Podolińca, Almanach Muszyny 2003, str. 61-73

Waldemar Ireneusz Oszczęda