Stará Lubovňa

     STARÁ LUBOVŇA

(pol. Lubowla)

Jest starym spiskim miastem leżącym w Pieninach blisko słowackiej granicy z Polską, w dolinie rzeki Poprad, które zamieszkuje obecnie ponad 16 tysięcy mieszkańców. Jeszcze dziś zauważyć w nim można oprócz charakterystycznych cech miast Spisza, ślady polskich wpływów z okresu, gdy związane było z Polską i na miejscowym zamku urzędował starosta spiski.

Pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 1292 r. W 1312 r. stąd właśnie wyruszył po polski tron i koronę do Krakowa, Władysław Łokietek znajdując wcześniej w tutejszym zamku schronienie przed czeskimi prześladowcami i królem Wacławem II. Dzięki wszechstronnej pomocy łącznie ze wsparciem zbrojnym ze Słowacji, które mu udzielił magnat Matúš Čák Trenčianský (pol. Mateusz Czak Trenczyński) określany mienem „pana Wagu i Tatr“ oraz jego sojusznicy, węgierscy  możnowładcy Omodejovci (głównie Amadej Aba), Łokietkowi udało się stłumić kierowany przez wójta Alberta bunt niemieckich mieszczan w Krakowie (1311-1312), wygnać Czechów i opanować stolicę Polski.

W 1342 r. Stará Lubovňa posiadała ograniczone prawa miejskie, ale już dwadzieścia dwa lata później (1364) była wolnym miastem królewskim. W 1364 roku bowiem król węgierski i polski, Ludwik I Wielki (Węgierski) nadał Lubowli dwa ważne przywileje. Jednym z nich podniósł miejscowość do rangi miasta królewskiego, drugim natomiast nadał znaczne przywileje przy organizowaniu corocznych jarmarków.

W latach 1412–1772 czyli aż do chwili pierwszego rozbioru Polski znajdowała się między szesnastoma spiskimi miastami zastawionymi królem węgierskim i czeskim Zygmuntem Luksemburskim w zamian za wysoką pożyczkę zaciągniętą u króla Władysława Jagiełło. Po zajęciu miast spiskich przez Austriaków, należała w latach 1778–1876 do Prowincji Miast Spiskich znajdujących się pod panowaniem monarchów austriackich. Z upływem czasu miasto znacznie podupadło i proces ten nie zatrzymało nawet utworzenie w 1918 r. niepodległego państwa czechosłowackiego. Dopiero po drugiej wojnie światowej i upływie kilku dziesięcioleci upadku, miasteczko trochę ożyło, lecz nigdy już nie osiągnęło takiego znaczenia jak w czasach, gdy było siedzibą polskiego starosty Spisza.

 

 

Dominantą miasta jest kościół św. Mikołaja, który znajduje się pośrodku placu o tej samej nazwie. Pierwotnie  późnogotycka budowla, zbudowana w końcu XIII w.  (1222) i przebudowana w II połowie XVII w. w stylu barokowym. Wewnątrz kościóła umieszczona jest cenna, późnogotycka kamienna chrzcielnica oraz płyty nagrobne, wykonane z piaskowca i czerwonego marmuru. Ołtarz główny przedstawia patrona kościoła.

Wokół kościoła rozciąga się średniowieczny rynek, z dobrze zachowanymi piętrowymi kamienicami mieszczańskimi, zbudowanymi przeważnie w stylu późnego Odrodzenia, baroku lub klasycyzmu z  widocznymi późniejszymi przeróbkami. Elewacje budynków uzupełniają malowane lub rzeźbione ornamenty lub figurki świętych. Najciekawszym domem jest na pewno kamieniczka nr 12 z renesansowymi arkadami (1693), dobrze zachowanym wnętrzem i oryginalną architekturą. Arkadowy dom powstał z połączenia i po przebudowie w 1639 r. dwóch oddzielnych budynków. W wyniku tego, na parterze urządzona została obszerna hala wejściowa, ze sklepieniem opartym na filarze umieszczonym pośrodku. Pomieszczenia na piętrze posiadają bogate dekoracje stiukowe. W jednym z nich widoczna jest data przebudowy. W korytarzu na parterze zamurowana była tzw. marmurowa ręka, z którą związana jest opowieść o brance do wojska. Podobno, jeśli któryś z rekrutów zdążył podczas łapania do wojska dobiec do ręki i dotknąć jej, uniknął poboru. W rzeczywistości jednak, wystający z muru kawałek kamienia w kształcie ręki zgiętej w łokciu i pokrytej zbroją, okazał się cząstką epitafium (nagrobka) mężczyzny w zbroi płytowej, zamurowanego w ścianie pod kątem 90 st.  Przypuszcza się więc, że w tym przypadku chodziło o rodzaj etalonu, wzorca odpowiadającego długości jednego łokcia. Również na parterze, obok schodów, znajduje się rolwerkowy kartusz z herbem, na którego dzielonym polu, umieszczono połowę orła i trzy lilie. Dom pełnił rolę urzędowej siedziby polskiego starosty. Obecnie pomieszczenia domu zamieniono w sale muzealne.

Nad pogranicznym miasteczkiem, pośród pięknej okolicy, wyraźnie dominuje sylwetka romantycznego i masywnego zamku.

Zamek Stará Lubovňa należał do grupy zamków zapewniających obronę i ochronę granicy węgiersko–polskiej. Jego zadaniem było też strzeżenie i ochrona ważnego szlaku handlowego wiodącego do Polski.

Z historią powstania zamku związana jest ciekawa opowieść o polskim szlachcicu Lubowieńskim, który ponoć aby mógł wybudować wymarzony zamek zmuszony był sprzedać swoją duszę diabłu za co później pokutował w klasztorze.Tyle owszem legenda.

W rzeczywistości jednak zamek, w Lubowni zbudowany został w II połowie XIII wieku, na dominującym nad miastem wzgórzu wapiennym, w celu strzeżenie  i ochrony ważnego szlaku handlowego wiodącego z Węgier do Polski.

Budowę zamku rozpoczęto przypuszczalnie ok. 1280 r., w czasach panowania w Polsce księcia Bolesława Wstydliwego. Wtedy, podczas sporu polsko-węgierskiego, księżna Kunegunga czyli św. Kinga, córka króla węgierskiego Beli IV i żona Bolesława Wstydliwego, wykorzystała panującą na Węgrzech anarchię i przyłączyła niektóre tereny Spisza, wraz z grodem w Lubowli, do Ziemi Sądeckiej. Pod rządami  księcia Bolesława znalazły się też w drugiej połowie XIII w. rozległe, ponownie po najeździe Tatarów skolonizowane obszary Spisza, na których położony był również piski Podoliniec. Polskie załogi wojskowe stacjonowały na tych terenach do śmierci księżnej w 1292 r. Po śmierci Bolesława, Kunegunda wstąpiła do klasztoru i zamek w Lubowli przeszedł darem w posiadanie klasztora w Starym Sączu. Zamek był majątkiem klasztornym do początku XIV w.. Później przeszedł we władanie węgierskie.  W 1305 r. król Karol Robert Andegaweński zarządził wzniesienie zamku wokół istniejącej starej, okrągłej wieży romańskiej, którą połączono bezpośrednio z pałacem gotyckim, posiadającym dziedziniec. Podczas wojen domowych o tron po wygasłej dynastii Arpád na Węgrzech (1301 r) wraz zamek w Lubowli wraz z zamkiem spiskim zajął magnat Matúš Čák Trenčianský (pol. Mateusz Czak Trenczyński). W latach 1308-1312, zamek znajdował się w posiadaniu zamożnego i wpływowego rodu węgierskiego oligarchy Amadeja Aby, który był sprzymierzeńcem znanego Matúša Čaka Trenčianského (Mateusza Czaka Trenczyńskiego). Nowy właściciel zabezpieczył jego dobudowanie i ufortyfikowanie. Przeprowadzona została rozbudowa kompleksu zamkowego.

Najstarszą częścią zespołu budynków zamkowych była do wtedy okrągła, stożkowa wieża, do której dostęp prowadził kiedyś tylko z  pierwszego piętra przyległego mieszkalnego pomieszczenia zamku. Zamek posiadał prostokątny rzut poziomy i był później połączony wąskim skrzydłem z  innym budynkiem mieszkalnym w czysto gotyckim stylu o czym świadczą zachowane elementy architektoniczne (łamane skośnie portale, ościeżnice okienne i inne). Zamek zamykał mur zamkowy. Wieżę, zamek i częściowo fortyfikacje zbudowano prawdopodobnie na końcu XIII w.

Drugi zamek i przebudowa części środkowej świadczą o dość znacznej działalności budowlanej w następnych dwóch wiekach, gdy majątek zamkowy przechodził z rąk do rąk coraz to nowych właścicieli.

W 1312 roku, w wyniku bitwy pod wschodniosłowacką wsią Rozhanovce (pol. bitwa pod Rozgoniem), zamek zajęły wojska królewskie i dysponowała nim kancelaria królewska. Wkrótce stał się własnością sprzymierzeńców króla Karola Roberta. W okresie tym jako pierwszy spadkobierca zamku wspominany jest komes Mikołaj (comes Nicolaus et haeres de Lublw), który w 1315 r. pozwolił Mikołajowi Petrivill na włościach zamkowych karczować lasy i założyć osadę „Hopgarten“, która jednak w ciągu XVII w. zaniknęła. Później zamek i miasteczko było majątkiem Filipa Drugeth, który testamentem w 1330 r. zwrócił je królowi Karolowi Robertowi z dynastii andegaweńskiej.

W listopadzie 1412 roku na podstawie umowy o pożyczke między Zygmuntem Luksemburskim i Władysławem Jagiełło na sumę 37 tysięcy kop czeskich groszy, wraz z innymi piętnastoma miastami spiskimi przypadł jako zastaw Polsce. Wcześniej jednak, wierny sojusznik Zakonu Krzyżackiego, władca Czech i Węgier Zygmunt Luksemburski i król Polski Władysław Jagiełło, podpisali w tutaj 15 marca 1412 traktat przymierza polsko-węgierskiego.

Od tego czasu, aż do 1769 roku, gdy zastaw spiski został na rozkaz cesarzowej Marii Teresy zajęty przez Austriaków, zamek w Lubowni był siedzibą polskich starostów Spisza, zarządzających w imieniu króla zastawionymi terenami. Starostami Spisza byli przedstawiciele króla, wywodzący się z rodziny Kmitów, Bonerów, Maciejowskich i Lubomirskich.

Podczas husyckich najazdów na Spisz, zamek został przez nich dwukrotnie opanowany: w 1432 r., gdy starostą był Zawisza Czarny oraz w 1451 r.). Najazdy husyckie  spowodowały znaczne szkody szkody na budowlach i inwentarzu zamkowym. Po klęsce wojsk husyckich we wschodniej Słowacji  i zmuszeniu ich do odwrotu na zachód kraju, zamkiem zarządzało kilku starostów. W 1549 r. starostwo przejął Jan Boner. W  1553 r. zamek spustoszył ogromny pożar niszcząc cenne archiwum.  Dwa lata później polski król Zygmunt August zarządził odbudowę i przebudowę zamku, którą przeprowadził Jan Boner, ówczesny administator dóbr, znany kupiec krakowski, wielkorządca i bankier królewski. Jan Boner zamek odbudował w stylu renesansowym wzbogacając tym jego architekturę. Pierwotną bryłę zamkową uzupełniono o kolejne fortyfikacje  przygotowując się w ten sposób na ewentualną obronę przeciwko Turkom. Wtedy również na najbardziej niedostępnym miejscu wzgórza zamkowego, zbudowany został wspaniały pałac renesansowy.

W 1596 r. starostwo spiskie przeszło w ręce rodziny Lubomirskich. W połowie XVII wieku, za administrowania Stanisława Lubomirskiego, nastąpiła kolejna przebudowa oraz remont pomieszczeń i murów zamkowych.  Zbudowany został trzeci barokowy pałac (w 1642 r.), barokowa kapliczka rodowa (w 1647 r.) i trzeci dziedziniec zamkowy.

W czasie potopu szwedzkiego, starostą spiskim był hetman polny koronny Jerzy Sebastian Lubomirski, który w czasie „potopu” szwedzkiego (1655-1661), ukrył na zamku polskie insygnia koronacyjne i inne rzeczy ze Skarbca Koronnego. Lubomirscy sprawowali urząd starościeński dziedziczne w latach 1596–1735. Ostatnim starostą spiskim był Kazimierz Poniatowski, brat króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Za urzędowania ostatniego na Spiszu polskiego starosty, Kazimierza Poniatowskiego, w zamkowej wieży więziono znanego słowackiego podróżnika i awanturnika oraz polskiego konfederata barskiego, Maurycego Augustego Beniowskiego. Barwna, lecz mijająca się z prawdą powieść głosi, że na pewno umarłby w niej, gdyby nie zakochana w nim panna. Dziewczyna przekupiła podobno strażników i wraz z więźniem czmychnęła do Polski.

W okresie Konfederacji Barskiej zastawione Polsce miasta spiskie i zamek w Lubowli,  udzielały pomoc konfederatom co było pretekstem do ich zajęcia w 1769 r. przez Austriaków.

Polska administracja urzędowała w Lubowni aż do 1772 roku, gdy po raz pierwszy dokonano rozbioru Polski. Wtedy, wraz z zastawionymi spiskimi miastami, Lubowla przeszła pod panowanie austriackie. Początkowo pomieszczenia zamkowe wykorzystano do urządzenia koszar wojskowych. Później znaczenie zamku zmalało, co doprowadziło do jego sprzedaży i powolnego upadku. Po 1876 r. zamek znajdował się pod władzą węgierską.

W 1825 r. zamek kupił od państwa Juraj Reiss, który chciał go uratować przed zruinowaniem i spustoszeniem co mu się niestety nie udało. W 1880 r. rodzina właściciela przekazała majątek miastu, które w końcu XIX w. sprzedało go rodzinie Zamoyskich (1882). Zamoyscy  doprowadzili zamek do stanu używalności. Odbudowali niektóre najbardziej zaniedbane części zamku zwłaszcza trakt mieszkalny i kapliczkę.

Majątkiem rodziny Zamoyskich zamek pozostał do 1945 r., gdy ich rodowy majątek znacjonalizowały „ludowodemokratyczne“ władze Czechosłowacji. Ostatnim właścicielem zamku (do 1945 r.) był hr. Jan Kanty Zamoyski (1900-1961) żonaty z Izabellą de Bourbon (1904-1985), siostrzenicą króla Hiszpanii, Alfonsa XIII.

W chwili obecnej, znaczna jego część jest udostępniona szerokiej publiczności jako muzeum. W zachowanych i częściowo odrestaurowanych pozostałościach zamku, urządzono ekspozycję muzealną, prezentującą m.in. historię zamku, hisotrię regionalnego rzemiosła, życie i rodowód właścicieli zamku, zwłaszcza ostatnich, wywodzących się z rodu Zamoyskich.

Zamek górny znajduje się dziś w stanie ruiny. Jego najstarszą częścią jest wczesnogotycka stożkowa wieża i przylegający do niej renesansowy zamek. Drugi zamek i fotyfikacje wewnętrzne pochodzące z XIV i XV w. były przebudowane na styl renesansowy. Zachowała się przybudówka części mieszkalnej i kapliczka, w których są umieszczone zbiory regionalnego muzeum etnograficznego. Odnowiono znaczną część wielkiego zamku, donżon i kapliczkę (galeria), pałac renesansowy oraz zakonserwowano zachowane części starych fortyfikacji. Wejście do zamku prowadzi po historycznej aleji zamkowej od strony miasta.

Mury zamkowe, w czasie jego przynależności do Polski, odwiedzili polscy królowie – Władysław Jagiełło, Jan I Olbracht, Jan II Kazimierz Waza, Jan III Sobieski.

U podnóża zamku urządzony został skansen architektury ludowej regionu Spisza i Szarysza, którego najcenniejszym zabytkiem jest drewniana zrębowa cerkiew greckokatolicka św. Michała Archanioła z 1883 r. Oprócz niej, znajdują się tutaj drewniane domy mieszkalne z początku XX w. Skansen został udostępniony publiczności od 1985 roku.

Stará Lubovňa jest znakomitą bazą wypadową do wycieczek w piękną okolicę: w Pieniny, na zamek Plaveč (pol. Pławiec), do Czerwonego Klasztoru i na tradycyjny spływ pienińskim przełomem Dunajca.

 

Literatura i źródła

Oszczęda W.I., Wieści ze Słowacji, Staszów – Žilina 2002, str. 119-123

 

 

Waldemar Ireneusz Oszczęda