Polscy studenci Akademii Górniczo-Hutniczej w Bańskej Szczawnicy

     Polscy studenci Akademii Górniczo-Hutniczej w Bańskej Szczawnicy

 

Pierwsi polscy studenci pojawili się w założonej w 1735 roku dekretem Marii Teresy w Bańskiej Szczawnicy (słow. Banská Štavnica) Akademii Górniczej już w 1788 roku. Po raz ostatni nazwisko Polaka odnotowane było na liście studentów uczelni w 1868 roku.

Z badań dotyczących polskich słuchaczy Akademii Górniczej wynika, że do wspominanego wcześniej roku 1869 naukę w Bańskiej Szczawnicy podjęło około 120 Polaków. Na studiach nie przebywało naraz więcej niż kilkunastu polskich studentów. Trudno określić dokładnie ich liczbę ogólną ponieważ dotychczas odnalezione i zweryfikowane listy słuchaczy z Polski są niekompletne i niezbyt wiarygodne. Przypuszczalnie dlatego, że w okresie zaborów wielu polskich studentów, nie przyznawało z obawy o swoje bezpieczeństwo narodowość polską. W listach występuje też mnóstwo nazwisk Polaków o brzmiących niepolsko bądź niesłowiańsko nazwiskach albo osób innych narodowości o polsko brzmiących nazwiskach. Wielu polskich absolwentów akademii nie zostało umieszczonych w oficjalnych dokumentach uczelni. Polscy studenci i absolwenci przybywali do Bańskiej Szczawnicy najczęściej z terenów Małopolski (Galicji) i tam też podejmowali później pracę w istniejących kopalniach soli.

Z zachowanych dokumentów wynika, że 17 września 1788 roku Stanisław August Poniatowski, ostatni król Polski, wysłał na studia na Słowację trzech pierwszych Polaków. Z inicjatywy Tadeusza Czackiego, wybitnego polskiego działacza oświatowego i gospodarczego, komisarza Komisji Kruszcowej i Skarbowej, stypendystami królewskimi zostali: Jan Kanty Mieroszewski, Stanisław Samuel Okraszewski i Ignacy Jakub Bieńkowski. Studentów mających kształcić się w mineralogii, metalurgii, docymazji czyli analizie chemicznej określającej wartość rud metali, mychcie, wardejostwie (próbierstwie) i miernictwie podziemnym, król polecił opiece austriackiego ministra Leopolda hrabiego Kollowartha (Kolowrata).

Po szybkim uregulowaniu sprawy podjęcia studiów (1788) Polacy, przypuszczalnie jako wolni słuchacze,  rozpoczęli studia w akademii otrzymując stypendium w wysokości 1 600 złotych rocznie. Warunkiem jego przyznania i wypłacania było podjęcie po zakończeniu studiów pracy w górnictwie rządowym przez okres sześciu lat.

Jeszcze przed ostatnim rozbiorem Polski studia w Bańskej Szczawnicy ukończył także Antoni Friedhuber z Galicji (1786) zatrudniony później jako mierniczy kopalni w Wieliczce.

Kilka lat po nim słowacką uczelnię górniczo-hutniczą ukończyli inni Polacy, m.in. Fryderyk Klemensiewicz, Mateusz Methner, Wilhelm Kalwiński (1797) i inni. Ogólnie przypuszcza się, że do końca XVIII w. naukę w Bańskej Szczawnicy ukończyło około dziesięciu Polaków, pochodzących przeważnie z Galicji.

Liczba polskich studentów z południowych obszarów Polski znacznie wzrosła po rozbiorach Polski. Większość z nich zatrudniła się po studiach w kopalniach olkuskich, kopalniach soli w Wieliczce, Bochni, Drohobyczu, Stebniku i Kałuszu. Zajmowali odpowiedzialne stanowiska radców górniczych, urzędników salin, zarządców kopalń, inspektorów górniczych, mistrzów warzelni, zawiadowców górniczych, próbobiorców, kontrolerów salin, itp. Wielu z nich znalazło pracę w kopalniach i hutach rud żelaza, węgla i nawet siarki urządzonych w Augustowie, Swoszowicach, Zakopanem. Kilku pełniło bardzo ważne stanowiska w austriackiej administracji górniczej lub poświęciło się pracy naukowej. Niektórzy wnieśli znaczny wkład w rozwój górnictwa i hutnictwa innych krajów europejskich.

Należał do nich np.: Jan Jaworski – kontroler huty w Augustowie, Sewer Chruściński – szychmajster kopalni w Zakopanem, Edward Homolacs – pełnomocnik gwarectwa w Zakopanem, Marcin Głowacki – zawiadowca huty, Edward Neusser – ck kontroler urzędu  górniczo-hutniczego Swoszowice, Gustaw Dörfler – szychmajster w kopalni Swoszowice, Franciszek Obtułowicz – mistrz hutniczy, Józef Zgrzebny – tzw. „gegenprobirer” w głównym ck urzędzie mierniczym, Leon Królikowski – ck profesor matematyki w Krakowie, Alfons Łuczyński – autor polskiego słownika górniczego, górnik w kopalni miedzi w Serbii.

Przypuszczalnie ostatnim znanym z imienia i nazwiska polskim absolwentem uczelni był Franciszek Brzezowski (lub Brzozowski), który po studiach pracował początkowo w kopalni soli w Wieliczce i Bochni. Stąd udał się później do kopalni węgla w Ostrawie i działał na sprawy polskiej na Śląsku Cieszyńskim.

Sylwetki pierwszych polskich studentami Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy znane są główne z pracy A.J. Wójcika „Jan Mieroszewski – Górnik z „Terra banensium”. Wspominany autor przy opisie ich postaci odnotował mnóstwo ciekawych informacji. Stąd wiemy, że:

     Ignacy Jakub Bieńkowski (1771–1838), urzędnik państwowy, który po zakończeniu studiów górniczo–hutniczych w Bańskej Szczawnicy, związał się zawodowo z mennicą państwową w Warszawie. W latach 1792–1794 pracował na stanowisku subalterna, czyli niższego urzędnika. Później był probierzem. W 1806 roku awansował na urzędnika Izby Administracyjnej a rok poźniej pełnił stanowisko dyrektora Wydziału Dochodów Stałych w Dyrekcji Skarbu. Po kilku latach (1810) powrócił znów do pracy w mennicy i objął stanowisko generalnego inspektora. W latach 1818–1838 był dyrektorem mennicy państwowej. Popełnił samobójstwo 26 września 1838.

 

     Jan Mieroszewski, właściwie Kazimierz Piotr Jan Wincenty Mieroszewski (1768–1842), górnik, właściciel ziemski herbu Ślepowron, kontroler i intendent krakowskich kopalń soli, dyrektor kopalń w Wieliczce.

Urodził się przypuszczalnie w Krzcięcicach w 1768 roku w rodzinie Wojciecha, cześnika halickiego i sądeckiego, właściciela Dalewic koło Miechowa i Katarzyny z Miłkowskich.

Przed wyjazdem na Słowację opracował przypuszczalnie czterostronicową ulotkę „Obywatel do współziomków województw krakowskiego i sędomirskiego” (1787) nawołującą do podniesienia wiedzy górniczej i geologicznej oraz do prowadzenia badań geologicznych w kraju.

Po powrocie ze studiów górniczo–hutniczych w Bańskiej Szczawnicy powierzono mu kontrolę państwowych kopalń solnych w pobliżu Krakowa. Następnie Senat Wolnego Miasta Kraków powierzył mu stanowisko intendenta (1824–1827) a później mianował dyrektorem kopalń soli w Wieliczce. Zmarł przypuszczalnie w 1842 roku.

W 1791 lub 1792 roku wydał w Krakowie ciekawą pracę górniczą „Wywód ogólny o użytecznościach i sposobach zaprowadzenia górnictwa porządnego i trwałego w krajach Rzeczpospolitej”. Broszurka posiadała 47 stron o wymiarach 14,5×8 cm i była przypuszczalnie streszczeniem większego opracowania. Jej treść tworzyło pięć rozdziałów dotyczących górnictwa i produktów górniczych. W rozprawie autor po raz pierwszy w piśmiennictwie polskim, wymienił nauki przyrodnicze, pogrupował je i określił ich przydatność dla górnictwa. Do nauk podstawowych (istotnych) zaliczył „dziejopisarstwo górnicze”, które tworzy geognozja, mineralogia, chemia, probierstwo (docymazyja), hutnictwo (metalurgia) oraz prawodawstwo górnicze. Naukami posiłkowymi określił „matematykę niższą”, czyli miernictwo (geometrię), trygonometrię, stereometrię, algebrę, fizykę i mechanikę. Wprowadził po raz pierwszy do piśmiennictwa polskiego termin „budownictwo podziemne” (górnicze), czyli „Umiejętność obejmującą prawidła porządnego otwierania wnętrza górzystości, stosownie zawsze do okoliczności i nieprzewidzianych wypadków”. Przekonywał o potrzebie opieki rządowej nad górnictwem, na przykład w formie subwencji dla prowadzących kopalnie, organizowania szkół górniczych oraz zakładania spółek do poszukiwania złóż.

     Stanisław Samuel Okraszewski (ok. 1744-1817 lub ok.1824), nadworny chemik królewski, mineralog, kustosz królewskich zbiorów historii naturalnej.

Przypuszcza się, że na świat przyszedł w Królewcu około 1744 roku. Jego rodzice pozostają nieznani. W Królewcu również rozpoczął studia w 1764 roku. Po ich zakończeniu kształcił się dalej i wiele podróżował. Trafił do Uppsali, gdzie był wolnym słuchaczem wykładów z chemii i mineralogii. Następnie Przebywał w Holandii i Francji. W 1773 roku wstąpił do służby u króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Z tego powodu przypuszcza się, że część kosztów jego podróży finansowana była z kasy królewskiej. Król bowiem, zgodnie z ówczesną modą europejską, pragnął posiadać gabinet mineralogiczny i sporo pieniędzy łożył na kolekcję.

W 1779 roku, ze względu na bezsprzeczne uzdolnienia i znaczną wiedzę w dziedzinie chemii i mineralogii, mianowany został kustoszem królewskich zbiorów historii naturalnej, czyli ówczesnego muzeum przyrodniczego. Niektóre źródła prezentują go jako alchymistę pragnącego bezskutecznie wynaleźć złoto i nieomal czarnoksiężnika mającego kontakty z zaświatami. W gruncie rzeczy był rzetelnym fachowcem i rozsądnym uczonym o czym świadczy np. podręcznik przygotowany przez niego bez żadnego zamówienia na potrzeby Komisji Edukacji Narodowej. Książka zawierała zgodny z ówczesną wiedzą zakres chemii i mineralogii, dostosowany do poziomu uczniów. Niestety nie została wprowadzona do programów szkolnych.

Największym zainteresowaniem Okraszewskiego cieszyło się poszukiwanie złóż minerałów. W tym celu studiował w Saksonii (Freiburg) i na Słowacji (Banská Štavnica).

Okraszewski zapisał się także w historię lotów balonowych. Opierając się na wzorach balonów francuskich, budował balony z pęcherzy zwierzęcych i napełniał je wodorem. 12 lutego 1784 roku przeprowadził pierwszy publiczny próbny lot balonu. Balon na uwięzi wzniósł się w obecności króla Stanisława Augusta Poniatowskiego z tarasu Zamku Królewskiego w Warszawie. Balon Okraszewskiego napełniony był wodorem i posiadał średnicę 94 centymetrów. Podobno osiągnął wysokość 180 metrów. W powietrzu utrzymał się  przez 3 minuty. W marcu 1784 roku Okraszewski przeprowadził dwie kolejne próby balonowe. Podczas jednej z nich balon uwolniony z uwięzi odleciał aż na odległość ponad 20 kilometrów. Za przeprowadzene próby balonowe król odznaczył Okraszewskiego złotym medalem.

 

Literatura i źródła:

Górecki J., Seremet E., O najstarszej uczelni górniczej na świecie i srebrno-złotych salamandrach w Bańskiej Szczawnicy (Dzieje górnictwa – element europejskiego dziedzictwa kultuty, t.2 pod red. P.P.Zagożdżona i M. Madziarza, Wrocław 2009); Jędrysek M.O., Geologia i górnictwo w Polsce z punktu widzenia Głównego Geologa Kraju (2005-7): Wybrane zagadnienia od Komisji Kruszcowej do dziś, Kopaliny 2/2008, str. 20-31; Oszczęda W.I., Olimpijskie laury – Akademia Górniczo-Hutnicza w Bańskiej Szczawnicy, Tygodnik Opoczyński nr 52 (703) z 23XII 2010; Polski Słownik Biograficzny, 1975, t. 20, str. 818-821; Polski Słownik Biograficzny, 1978, t. 23, str. 407; Reychman J., Polacy na Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy w XVIII w., Przegląd Górn.-Hutn., 1935, str. 481-483; Reychman J., Polacy na Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy w XVIII i XIX w., Wiad. Muzeum Ziemi, t. V., Warszawa 1950-1951, str.455-462; Wójcik A.J., Jan Mieroszewski – Górnik z „Terra banensium”, Bud.Górn. I Tunel., nr 2/2007, str. 35-43

 

 

Waldemar Ireneusz Oszczęda