Waldemar Ireneusz Oszczęda

 

Polskie ślady w Budapeszcie

 

Popularne przysłowie polsko-węgierskie „Polak, Węgier, dwa bratanki, i do szabli, i do szklanki” czyli po węgiersku „Lengyel, magyar két jó barát, együtt harcol, s issza borát” bardzo zwięźle i trafnie określa historyczną przyjaźń i zażyłość Polaków i Węgrów.

Na mnóstwo dowodów węgierskiej sympatii, przyjaźni, pamięci i wdzięczności dla Polaków natrafić można w Budapeszcie, węgierskiej stolicy,  polożonej nad pięknym Dunajem.

Najlepszym i najbardziej znanym tego przykładem jest przede wszystkim pomnik generał Józefa Bema postawiony w Budzie  na placu jego imienia. Wspominany plac kończy ulicę Fő biegnącą z placu Adama Clarka pod wzgórzem zamkowym i spod znanego Mostu Łańcuchowego. Obok placu Bema przebiega dunajskie nabrzeże Bema z którego rozciąga się piękny widok na wspaniały i imponujący budynek parlamentu węgierskiego.

 

Parlament węgierski

Brązowy pomnik wykonany w 1934 roku przez Jánosa Istóka i Tibora Müllera przedstawia postać polskiego bohatera trzech narodów (Polska, Węgry, Turcja) w geście nawołującym Węgrów do walki o wyzwolenie narodowe podczas powstania węgierskiego 1848-49. Józef Bem nazwany przez wdzięczny naród węgierski „ápo” czyli „ojczulek” ma na pomniku podniesioną w górę lewą rękę i palec wskazujący, ranną prawą rękę ma natomiast położoną na temblaku.

Do udziału J. Bema w powstaniu Węgrów przeciwko Austrii, nawiązuje również napis imieszczony na cokole pomnika, który głosi:

„PISKI / csata 1849 / A hidat visszafoglalom / vagy elesem. / Előre magyar! / Ha nincs híd nincs haza”, czyli /Generał Józef Zachariasz Bem, 1794 Tarnów – 1850 Aleppo/ „Odbiorę most albo zginę. Naprzód Węgrzy! Nie ma mostu, nie ma Ojczyzny„.

Oprócz cokół zawiera miejsca bitew w których J. Bem brał udział: Alvincz, Medgyes, Jád, Vöröstorony, Brassó, Olaszfalu, Sepsiszentgyörgy, Segesvár, Hátszeg, Karánsebes, Lugos, Temesvár, Fehértemplom, Petrilova, Szaszka, Orsova.

O szczególnym stosunku Węgrów do Polaków i ich uznaniu dla gen. Bema świadczy fakt, że akurat przy placu Józefa Bema znajduje się siedziba węgierskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Innym miejscem związanym z pobytem generała Bema w Budapeszcie (9-27.XI.1848) jest budynek przy ulicy Akadémia 1-3, który jest obecnie siedzibą Stołecznego Samorządu Mniejszości Polskiej na Węgrzech.

 

 

 

W pobliżu placu i pomnika gen. Bema, na końcu naddunajskiego nabrzeża jego imienia i przy prawobrzeżnego przyczółka Mostu Małgorzaty znajduje się inny związany z Polską pomnik. Jest nim pomnik ku czci węgierskich Obrońców Przemyśla 1914-1915. Dzieło Szilárda Szódy odsłonięte w 1932 roku przypomina bohaterstwo i odwagę Węgrów poległych w obronie twierdzy przemyskiej podczas I wojny światowej. Symbolem tego jest walczący brązowy lew stojący na dziele i zdeptanej fladze obrońców.

 

 

Pomnik Obrońców Przemyśla

Z powstaniem Węgrów przeciwko Habsburgom (1848-49) związana jest postać generała Józefa Wysockiego. Brązowe popiersie twórcy i dowódcy legionu polskiego na Węgrzech jest polskim darem dla Budapesztu. Dzieło wykonała rzeźbiarka Hanna Danilewicz. Odsłonięte zostało w końcu listopada 1976 roku w ogrodzie otaczającym węgierskie Muzeum Narodowe. Na cokole pomnika umieszczony został węgierski i polski napis:

„JÓZEF WYSOCKI (1809-1874) Lengyel szabadságharcos, honvéd tábornok emlékére, aki 1848-49-ben a szabadságharc lengyel légiójának parancsnoka volt“ – „Ku pamięci Józefa Wysockiego (1809-1874), generała wojsk polskich, który w latach 1848-49, jako dowódca Legionu Polskiego walczył o wolność Węgier”.

Węgrzy pamiętali również o bohaterskim księciu Mieczysławie Woronieckim, który walcząc w bitwie pod Segedynem (węg. Szeged) dostał się do austriackiej niewoli. Nieprzyjaciel skazał go na śmierć. W przeddzień wykonania wyroku książę ożenił się z Amalią Schweighofer, nauczycielką z Pesztu, której wcześniej obiecał małżeństwo. Poniósł śmierć przez powieszenie 20 października 1849 r. Pod szubienicą krzyknął: „Bóg z tobą piękny świecie, umieram chętnie, tylko niech Węgrzy zwyciężą“.

Marmurowa tablica ku jego czci wmurowana jest w ścianę budynku węgierskiego Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi na placu Lajosa Kossutha, naprzeciwko Parlamentu.

Postać M. Woronieckiego przypomina też pamiątkowy obelisk postawiony na cmentarzu przy ulicy Fiumei.

Inną postacią związaną z bogatą historią polsko-węgierską jest Stefan Báthory, którego pomnik stoi na skwerze jego imienia znajdującym się u zbiegu ulicy Thököly i bulwaru Hungária. Autorem kamiennego pomnika siedzącego króla jest János Pásztor. Odsłonięty został w 1933 roku. Na skwer Báthory István park łatwo trafić ponieważ zlokalizowany jest w pobliżu ulicy Mexikói útca będącej końcową stacją metra linii nr 1 (żółta) oraz parku miejskiego ze słynnym kompleksem basenów i term Széchenyi.

Z okresu międzywojennego pochodzi pomnik Legionisty Polskiego odsłonięty w 1935 r. w stołecznym Parku Ludowym. Jego autorem Pankotai Farkas Béla. Na cokole wspominanego pomnika znajduje się węgierski napis:

„A szabadságharc és a világháború/Lengyel Légió emlékére/Állítatta 1934-ben/a Magyar Kegyelet”.

Do czasów bardziej współczesnych i zbrodni katyńskiej nawiązuje skwer i pomnik Męczenników Katynia urządzony w III dzielnicy, u zbiegu ulic: Nagyszombat, Szőlő i Bécsi, w pobliżu ruin rzymskiego amfiteatru i prestiżowego Gimnazjum Arpada. Największym inicjatorem i orędownikiem budowy wspominanego pomnika był burmistrz Budapesztu Gábor Demszky, który jeszcze jako młody opozycjonista wydał w latach 80. XX w. pierwszą napisaną w języku węgierskim, książkę o  zbrodni katyńskiej. Pomnik opatrzony tytułem „Zbrodnia w lesie” jest dziełem dwóch węgierskich artystów: Gézy Szeri-Vargi i Zoltána Szeri-Vargi. Posiada formę dużej bryły sześcianu wykonanej z czarnego granitu z wyciętymi żelaznymi elementami imitującymi drzewa. Wewnętrz bryły urządzona jest instalacja świetlna. Odsłonięcie pomnika z udziałem prezydenta RP Lecha Kaczyńskiego planowane było dokładnie w 70. rocznicę zbrodni katyńskiej (kwiecień 2010). Uroczystość nie odbyła się na skutek katastrofy lotniczej pod Smoleńskiem. Doszko do niej dopiero 8 kwietnia 2011 roku z udziałem prezydenta Węgier i Polski. Na upamiętnienie węgierskich ofiar ludobójstwa w Katyniu: Aladara Emanuela Korompaya i Oskara Rudolfa Kuehnego, posadzono obok pomnika dwa Dęby Pamięci.

Dużym szacunkiem Węgrów cieszą się niektórzy polscy kompozytorzy. Marmurowa rzeźba Stanisława Moniuszki widnieje w balustradzie głównej elewacji budynku Opery Narodowej przy ulicy Andrássy.

Przy tej samej ulicy dostrzec można pamiątkowy relief ku czci Fryderyka Chopina wmurowany w ścianę byłej Akademii Muzycznej, obecnie Akademii Ferenca Liszta.

Polskie ślady widoczne są w kilku budapeszteńskich obiektach sakralnych.

W dzielnicy Kőbánya, na skrzyżowaniu ul. Óhegy i Kőér, działa wybudowany w 1932 roku staraniem miejscowej Polonii, polski kościół i Dom Polski.

W kaplicy Matki Boskiej Częstochowskiej, urządzonej w grocie pod wzgórzem Gellerta, obejrzeć można tablicę ku czci Polaków poległych na frontach Europy i kopię obrazu Matki Boskiej Częstowskiej umieszczoną  na orle w koronie. Kopię obrazu ofiarowali węgierskim braciom polscy zakonnicy.

Inna kopia obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej trafiła do kościoła uniwersyteckiego w śródmieściu. Przekazał ją tam w 1688 roku Leopold I Habsburg.

W śródmiejskim parku obok kościoła przy placu Március, znajduje się rzeźba św. Kingi. W październiku 2009 roku dołączyła do niej rzeźba św. Jadwigi. Autorem pierwszej na Węgrzech rzeźby świętej jest Dávid Tóth.

W tym samym kościele śródmiejskim w 1490 roku sejm węgierski obwołał Władysława II Jagiellończyka królem Węgier.

W słynnej bazylice św. Stefana znajduje się tablica pamiątkowa z okazji wizyty duszpasterskiej bł. Jana Pawła II oraz mozaika przedstawiająca św. Jadwigę.

 

 

Katedra św. Stefana

W położonym na Wzgórzu Zamkowym kościele św. Macieja w 1328 roku koronowano na króla Węgier Karola Roberta a wraz z nim Elżbietę Łokietkównę, siostrę Kazimierza III Wielkiego. Elżbietę pochowano po śmierci w pobliskim klasztorze klarysek w Óbudzie, zniszczonym w czasach tureckich.

 

 

Kościół św. Macieja

 

Na Zamku Królewskim w Budzie żyli sobie iście po królewsku: Ludwik Węgierski,  Władysław III Warneńczyk, Władysław II Jagiellończyk.

Mnóstwo wspaniałych budapeszteńskich gmachów użyteczności publicznej, budowli i pomników projektował Albert Schickedanz (1846-1915), słynny architekt i malarz, wykładowca na wydziale przemysłowym budapeszteńskiej Akademii Sztuk Pięknych, urodzony w Bielsku.

Do jego najbardziej znanych dzieł należy m.in. mauzoleum hr. Lajosa Bathyány na cmentarzu komunalnym przy ulicy Fiumei /1871/, Pałac Sztuki /1895/, Muzeum Sztuk Pięknych /1900-1906/. Współautorem wymienionych dzieł był Fülöp Ferenc Herzog.

A. Schickedanz wspólnie z György Zalą zaprojektował znany Pomnik Tysiąclecia (1897-1905). Jego dziełem są też marmurowe rzeźby św. Władysława i św. Stefana w Bazylice św. Stefana, pomnik pisarza i poety Janosa Arany w ogrodzie Muzeum Narodowego oraz Ferenca Deak na nabrzeżu Dunaju przy Moście Łańcuchowym.