Znane postaci literatury słowackiej XIX w. – polonofile

Martin Medňanský (1840-1899), był patriotą słowackim, księdzem katolickim, publicystą, poetą, prozaikiem, tłumaczem, używającym również pseudonimu Dušan Sava Pepkin lub Martin Divinko-Svedernický. Był również autorem nowel, książek podróżniczych i dwutomowego zbioru poezji Poézia Dušana Savu Pepkina (1876). Swoją twórczość, jak wielu innych patriotów słowackich tego okresu, publikował w czasopismach i kalendarzach.

Martin Medňanský urodził się w miejscowości Divinka koło Żyliny (Žilina), zmarł 3.11.1899 w miejscowości Závažie – Istebník. Przez kilka lat żył na plebanii w Beckove.

Uważany jest za surrealistę, który wprowadził wolny wiersz na słowacką scenę literacką, przy obraniu swojego pseudonimu jak również w wyborze tematów swoich ballad (Žofia Bosniakova, Židovka, Krvavé lázne – balada o Alžbete Báthoryovej czyli Zofia Bośniakowa, Żydówka, Krwawe kąpiele – ballada o Elżbiecie Bathory).

Zaliczany był do kręgu patriotów słowackich, którzy szczerym sercem kochali swój wspaniły język narodowy i lud, zaczęli dla niego pisać w języku macierzystym i starali się tworzyć własną, niezależną i różniącą się od czeskiej, literaturę.

Martin Medňanský, według opinii Ivana Franka (1856-1916), wybitnego ukraińskiego pisarza i publicysty, w pięknym tomiku (zbiorze) własnych i przełożonych wierszy, „pokazał całą skalę tonów i uczuć – od głębokiej, z głębi duszy wydostającej się melancholii, po widoczne przejawy radości.” Dwudziestoletni wtedy (1876) I. Franko zauważył również, że w wierszach Martina Medňanského „brzmią mocno wszystkie nowe idee wolności słowa i uczucia, dumy i szczęścia narodu. Jego język jest melodyczny, wszystkie obrazy wypływają żywo z życia narodowego i światopoglądu …”. Młody student filozofii uniwersytetu lwowskiego cenił pracę poety słowackiego zwłaszcza pod względem patriotycznym. Dostrzegł w niej zdrowe kiełki słowackiego życia, z których szczerze się cieszył.

Pojawiła się też krytyka wierszy Medňanského, której autorem był Jaroslav Vlček (1860-1930), klasyk historii literatury, krytyk literacki, edytor. Wspominany krytyk słowacki w swojej pracy „O Slovensku a slovenskej literatúre“ – Novšia slovenská poézia a Vajanského básne „Tatry a more“ (O Słowacji i literaturze słowackiej – Nowsza poezja słowacka i wiersze Vajanského „Tatry i morze“), opublikowanej w 1879 roku w czasopiśmie Slovanské listy nr 121, 122 opublikował krytyczną uwagę względem tomiku Medňanského:

„Jakiś pseudonim Dušan Sava Pepkin wydał dwa tomy swoich „Poézií“ (!) we wspaniałej oprawie;  poezja, która prawem nazwać można satyrą na poezję. Ani byśmy to martwe dziecko nie wspominali, gdyby autorowi nie przyszedł do głowy głupi pomysł: dedykować obydwie książki hrabiemu Harrach i pozyskać sobie za odbiorców ponad stu Polaków, czym skompromitował poezję słowacką u bratnich narodów.”

Tomik Poézii oprócz własnej twórczości zawiera również słowackie przekłady niektórych wierszy Adama Mickiewicza (Renegát, Smrť plukovníka, Nocľah, Lúčenie Childe Harolda – Renegat, Śmierć pułkownika, Nocleg, Wędrówki Childe Harolda), Ignacego Krasickiego (Na myseľ, Modlitba, Na Michala – Do myśli, Hymn do miłości Ojczyzny, Do Pana Michała)  Seweryna Goszczyńskiego (Rozmluva so slávikom, Potok života, Šťastie človeka – Rozmowa z słowikiem, Potok życia, Szczęście człowieka), Karola Brodzińského (Kloe).

Jeden z wierszy dedykował miejscu urodzenia czyli Divinke (Moje rodisko, Eheu fugaces Posthume, Posthume, labuntur anni – Horatius, Ódy, 2. kniha) a inny napisał w dialekcie kisuckim (Kysucká v kysuckom nárečí).

Tomik zawiera też wiersz dedykowany Bratom Poliakom czyli Braciom Polakom.

Spośród znanych z imiona i nazwiska oraz adresu 219 abonamentów Poézií aż 89 z nich pochodziło z Polski i odebrało 106 egzemplarzy dzieła.

Martin Medňanský był również znanym polonofilem. Znał język polski i przyjaźnił się z mnótswem Polaków. Utrzymywał bardzo serdeczne stosunki przyjaźni z Agatonom Gillerom (1831-1877), polskim literatem, podróżnikiem i publicystą, któremu przesyłał wiadomości o Słowakach do redakcji wychodzącego w Lwowie czasopisma „Ruch Literacki“. A. Giller serdecznie wspominał Medňanského w dziele Z podróży po kraju słowackim (1876, Lwów), które jako autor dedykował „patriotom słowackim“. Wspominana publikacja była pierwszą obszerną pracą o południowym sąsiedzie Polski. Źródło dla pracy A. Gillera były zwłaszcza prace Františka Víťazoslava Sasinka (1830-1914), dotyczące historii Słowacji. Publikacja Gillera wraz z innymi podobnymi publikacjami, spowodowała, że Słowacja i Słowacy dostali się do świadomości Polaków. Tak samo jak słowacki ruch narodowowyzwoleńczy, który był pozytywnie postrzegany Polakami i który kiedyś Agaton Giller określił słowami: „Słowacy są jednym z najpoczciwszych i najnieszczęśliwejszych plemien słowiańskich.“

Innym polofilem i znaną postacią słowackiego życia społeczno-kulturalnego XIX w. był Ján Kalinčiak (1822-1871), pseudonim Janko, J.K., Kačnilák, słowacki literat, poeta, estetyk, krytyk literacki, pedagog, teoretyk określający estetyczne zasady romantyzmu.

W 1858 roku Ján Kalinčiak objął posadę dyrektora państwowego liceum ewangelickiego w Cieszynie. W tym czasie do prowadzonej przez Kalinčiaka szkoły uczęszczało 247 uczniów, z tego 115 Polaków, 44 Czechów i Morawian, 28 Słowaków, 1 Serb, 5 Węgrów, 37 Niemców i 7 Izraelitów. Kalinčiak pełnił funkcję dyrektora szkoły cieszyńskiej aż do 1869 roku, gdy z powodów politycznych musiał odejść na wcześniejszą emeryturę.

Posiadał znaczny autorytet i był  bardzo lubiany wśród uczniów szkoły do której oprócz Polaków, Niemców i Czechów, uczęszczało mnóstwo Słowaków.

 

Kalinčiak był  toleracyjny w stosunku do wszystkich uczniów i nie dopuszczał do przejawiania różnic narodowościowych. Potrafił zlegalizować tajne stowarzyszenie uczniów słowackich Slávia. Jako prozaik znajdował się pod znacznym wpływem dzieł romantycznych Michała Czajkowskiego (1804-1886).

Bardzo aktywnie współpracował z patriotami polskimi. Publikował w Tygodniku Cieszyńskim a później w Gwiazdce Cieszyńskiej swoje prace i propagował słowacką publicystykę i twórczość literacką. Przyjaźnił się z Pawłom Stalmachom (1824-1891), polskim dziennikarzem, publicystą, patriotą, który po ukończeniu liceum w Cieszynie, kolejne dwa lata kształcił się w liceum ewangelickim w Bratysławie. Tam Stalmach utrzymywał również kontakty z wybitnymi Słowakami takimi jak: Janko Kráľ, Viliam Paulíny-Tóth, Ľudovít Štúr.

W 1866 roku śląskim Cieszynie znalazł schronienie i później zmarł inny wybitny patriota słowacki, Michal Miloslav Hodža (1811-1870).

W miejscowym liceum kształcił się słowacki poeta i literat, Svetozár Hurban Vajanský (1847-1916), właściwie Svetozár Miloslav Hurban oraz liryk Gustáv Lojko (1843-1871), znany pod pseudonimem Hostivít Tisovský.

 

 

Samo Chalupka (źródło: internet)

 

Własne, osobiste doświadczenie z Polską i Polakami miał Samo Chalupka (1812-1883), najwybitniejszy romantyczny poeta słowacki, ksiądz ewangelicki, współtwórca Memoranda slovenského národa (Memorandum Narodu Słowackiego).

Samo Chalupka, jeszcze będąc uczniem liceum ewangelickiego w Bratysławie był współzałożycielem i członkiem szturowskiej Spoločnosti česko-slovanskej (Towarzystwa Czecho-Słowiańskiego) w Bratisławie (1829). Jako bibliotekarz interpretował i wyjaśniał na spotkaniach towarzystwa Slávy dcéru (Córa Sławy) od Jána Kollára.

Natchniony jej ideami, zdecydował się na aktywne włączenie się w nurt polskiego ruchu narodowowyzwoleńczego. W tym celu nielegalnie przekroczył granicę austriacko-rosyjską wytyczoną zaborcami na terenie okupowanej przez nich Polski.

Wraz z Jozefom Pravoslavom Bellom a  J. Lehotským wstąpił na ochotnika do polskiego powstania narodowego, które wybuchło w listopadzie 1830 roku i skierowane było przeciwko  carskiemu samodzierżawiu (caratowi). Został ranny podczas powstania i zmuszony był powrócić do swojej ojczyzny. Udział w polskim powstaniu spowodował, że wraz z Alexandrom Boleslavinom Vrchovským wstąpił do tajnego słowackiego stowarzyszenia „Vzájomnosť“, które utrzymywało żywe kontakty z czeską i polską młodzieżą rewolucyjną.

Później studiował teologię w Wiedniu (1833), gdzie nawiązał kontakty ze studentami polskimi. Również tam z prawnikiem A. Vrchovským przygotował program skierowany do młodzieży słowackiej, który realizował Ľ. Štúr. Pod wpływem Štúra i jego poglądów orientowanych na carską Rosję, częściowo zmienił swoją orientację polonofilską. Widoczne jest to zwłaszcza w wierszu Všeslav (Wszechsłowianin), w którym martwi go nienawiść panująca między Rosjanami i Polakami.

Życie i twórczość Sama Chalupku najtrafniej określa dwuwiersz wyciosany na jego grobie:

 

„Pravde žil som, krivdu bil som verne národ môj ľúbil som.“

„Dla prawdy żyłem, krzywdę biłem,   Wiernie mój naród kochałem.“

 

Gorącym sympatyzantem Polaków był Alexander Boleslavín Vrchovský (1812-1865), słowacki prawnik z Wiednia, bliski współpracownik Ľ. Štúra, współzałożyciel i wybitny członek Spoločnosti česko-slovanskej () w Bratisławie a później tajnego stowarzyszenia Vzájomnosť (1837-1840).

A.B. Vrchovský najpierw aktywnie działał w szturowskim Towarzystwie Czecho-Słowiańskim, które było ważnym ośrodkiem życia narodowego młodych Słowaków. Wspominany młodzieżowy słowacki ruch narodowy wchodził w skład ogólnoeuropejskiego ruchu oporu przeciwko siłom reakcyjnym i ich dominacji. Ten ruch międzynarodowy posiadał mnóstw tajnych i półlegalnych ośrodków narodowych takich jak np. Młoda Polska. Organizacje te, łącznie z ruchem słowackim, zjednoczone były w jednej organizacji znanej jako Młoda Europa (1834), której celem było przygotowanie i przeprowadzenie nowych wybuchów rewolucyjnych w Europie i utworzenie federacji państw europejskich. Młody słowacki ruch narodowy dostało się pod wpływ rewolucjonistów z Młodej Europy za pośrednictwem polskich emigrantów, emisariuszy tajnych organizacji politycznych i stowarzyszeń rewolucyjnych w Polsce i poza jej granicami (Paryż, Szwajcaria) oraz polskiej młodzieży w Wiedniu i Bratysławie. Młodzi patrioci słowaccy, zwłaszcza A.B. Vrchovský, J. Matuška, S. Chalupka, nawiązali tajne kontakty z tak samo orientowaną patriotycznie młodzieżą słowiańską. W tym celu na przykład spotkali się w 1835 roku w słowackiej miejscowości Trenčianske Teplice z przedstawicielami Stowarzyszenie Ludu Polskiego z  siedzibą w Krakowie. Efektem wspominanych kontaktów było założenie w czerwcu 1837 roku tajnego stowarzyszenia Vzájomnosť, które wzorowane było na wileńskim Stowarzyszeniu Filomatów (1817-1823). Vzájomnosť pełniła rolę organizacji narodowej, oświatowej, kulturalnej. Organizacyjnie jednoczyła również instytucje polityczne. Młodych Słowaków wyjątkowo interesowała i dodawała zapału polska poezja A. Mickiewicza, zwłaszcza Oda do młodości, będąca manifestem światłej młodzieży polskiej.

 

Wybitnym tłumaczem dzieł A. Mickiewicza bol Karol Kuzmány (1806-1886), słowacki literat, estetyk, dziennikarz, pionier słowackich przekładów literackich, współzałożyciel i  wiceprezes Matice slovenskej (Macierzy Słowackiej), słowackiej instytucji kulturalno-oświatowej powołanej do życia w 1863 roku. Był autorem wyjątkowych ballad. Poszukiwał nowe kierunki rozwoju literatury słowackiej. Tworzył w duchu romantyzmu literackiego. Trafnie reagował na bolączki społeczeństwa słowackiego. Wspierał życie narodowe i kulturalne na Słowacji. Poprzez własne czasopismo Hronka – Podtatranské zábavnice wydawane w Bańskiej Bystrzycy w latach 1836-1838, promował poezję słowiańską, w tym również polską, zwłaszcza wiersze A. Mickiewicza (Powrót taty, Świtezianka) i I. Krasickiego (Bajki).

 

Polski wpływ zauważyć można w twórczości Samuela (Sama) Tomašika, pseudonim: Kozodolský, Tomášek (1813-1887), słowackiego prozaika i poety okresu romantyzmu, księdza ewangelickiego i historyka. Samo Tomášik pochodził z regionu Gemer. Tam zdobył podstawy wykształcenia.  Później kształcił się w liceum w Kežmarku, Krakowie i Wieliczce.

Jego najbardziej znana pieśń hymniczna Hej, Slováci (pierwotnie Na Slovany) powstała w 1834 roku w czasie pobytu w Pradze. Wyrażała jego oburzenie, że w ulicach tego miasta częściej rozbrzmiewa  język niemiecki niż czeski. Po Zjaździe Wszechsłowiańskim w Pradze (1848), już jako pieśń Hej, Slované (Hej, Slovania – Hej Słowianie) stała się hymnem wszystkich Słowian a później nawet hymnem niektórych państw słowiańskich (Republika Słowacka 1939-1945, Jugosławia, Serbia, Czarnogóra).

 

Muzyka pieśni S. Tomášika oparta jest na melodii Mazurka Dąbrowskiego, pieśni polskich legionów we Włoszech (1797) i hymnu Rzezpospolitej Polskiej. Od polskiego hymnu różni się tylko wolniejszym tempem.

Wielkim sympatyzantem Polski i przyjacielem Polaków był Ľudovít Štúr (1815-1856), najwybitniejszy przedstawiciel słowackiego życia narodowego i wybitna postać słowackiego ruchu narodowego. Štúr, znający kilka języków obcych, w tym również język polski, oczywiście znał twórczość A. Mickiewicza. Utrzymywał kontakty osobiste i korespondencyjne z mnóstwem Polaków. Byli wśród nich literaci, redaktorzy różnych czasopism, podróżnicy, przedstawiciele inteligencji i przede wszystkim polscy studenci w Wiedniu i Bratysławie. Polacy podziwiali go i obdarzali szacunkiem ze względu na prowadzoną działalność patriotyczną. Niestety wydarzenia, które odegrały się u schyłku jego życia i  niekorzystna sytuacja w której znalazł się w połowie XIX w., znalazły odzwierciedlenie w jego poglądach. Zwłaszcza niektóre poglądy Štúra zaprezentowane w dziele  Das Slawenthum und die Welt der Zukunft (Slovanstvo a svet budúcnosti – Słowiańszczyzna i świat przyszłości), napisanym po niemiecku i wydanym w 1852 roku, można z pewnego punktu widzenia oceniać jako kontrowersyjne. Proponowane przez Štúra zjednoczenie polityczne pod berłem cara z Rosją, zatracenie demokracji parlamentarnej i zachwalanie samodzierżawia, konwersacja wszystkich Słowian na prawosławie i inne, wraz z zarzutami i żalem w stosunku do Polski, że niechce się podporządkować Rosji carskiej itp., przyczyniły się oczywiście do spadku sympatii Polaków. Štúr, poglądami zaprezentowanymi w niniejszym dziele, stracił też sympatie innego narodu słowiańskiego, Chorwatów.

 

Warto zauważyć, że Słowacy bardzo lubili literaturę polską. Znali twórczość Adama Mickiewicza, Bronisława Trentowskiego, Michała Czajkowskiego, Kazimierza Brodzińskiego, Ignacego Krasickiego, Seweryna Goszczyńskiego i innych.

Tłumaczeniem polskich autorów zajmowało się mnóstwo znanych lietartów słowackich, np. Pavol Dobšinský (1828-1885) – przekład ballady A.Mickiewicza, Ján Botto  (1829-1881) – prekłady twórczości A. Mickiewicza, Pavol Országh Hviezdoslav (1849-1921) – prekłady dzieł A. Mickiewicza, J. Słowackiego.

Polski wątek występuje również w twórczości  Ľudovíta Kubániho – ps. Hladovanský (1830-1869), poety, prozaika, dramatopisarza, krytyka literackiego i polonofila, który między innymi napisał wierszowaną powieść Radziwillovna (Radziwiłówna), kráľovná poľská, opartą na XVI – wiecznej historii Polski.

Bohaterem komedii „Drotár” (1860) napisanej przez Jána Palárika /pseudonym Beskydov, Ján Beskydov/ (1822-1870), dramatopisarza i publicysty, jest polski szlachcic Zalewski, ukrywający się pod fałszywym nazwiskiem na Węgrzech.

Słowacko-polski wątek zawiera też artykuł Krakowiak Słowaków podtatrzańskich napisany przez Jana Čajáka, pseudonim Lohinský (1830-1867), poety generacji szturowskiej i opublikowany w czasopiśmie Przyjaciel Domowy we Lwowie w 1863 roku.

Rzeczywistym „knem na świat“ czytelnika słowackiego z okresu XIX w.  było czasopismo Hronka – podtatranská zábavnice, literárna revue (rewia literatury), które wydawał w Bańskiej Bystrzycy w latach  1836 – 1838, Karol Kuzmány.

W ukazującym się trzy razy w roku wspominanym czasopiśmie, Kuzmány publikował między innymi tłumaczenia z twórczości wybitnych przedstawicieli literatury światowej. Nie brak wśród nich było fragmentów poezji Mickiewicza i treści o polskich tematach., jak np. wiersz Poliak od Karela Sabinu – Sabinského (1813-1877), czeskiego literata, polityka i dziennikarza, który przypuszczał, że jest synem polskiego szlachcica i z tego powodu związany był uczuciowo z Polakami.

Jest oczywiste, że Polacy znali już w tym czasie twórczość niektórych literatów słowackich. Zwłaszcza niektóre dzieła Jána Kollára (Slávy dcéra, Prekliata – Córa Sławy, Przeklęta), Pavla Jozefa Šafárika (Slovanské starožitnosti – Starożytności słowiańskie) Pavla Országha Hviezdoslava (Hájnikova žena – Żona gajowego), Svetozára Hurbana Vajanského (Búrka v zátiší, Spod jarma – Burza w zaciszu, Spod jarzma), twórczość poetycką Samo Chalupku (Mor ho!, Likavský väzeň, Starý väzeň, Bolo a bude, Junák, Bombura – Morduj, Likawski więzień, Stary więzień, Było i będzie, Junak, Bombur), Jana Matušku, Sama Tomášika oraz innych literatów słowackich.

 

Warto jeszcze zauważyć, że wspominane bardzo aktywne, intensywne, przyjacielskie i gorące kontakty między Słowakami i Polakami przebiegały w okresie, gdy obydwa narody i ich ojczyzny znajdowały się pod jarzmem obcej niewoli.

 

Waldemar Ireneusz Oszczęda

 

 

 

 

 

 

 

 

 

článok dostupný len v poľskom jazyku.